روان‌شناسی اسلامی؛ نسخه‌ای شفابخش از قرآن و حدیث

به گزارش روابط عمومی پژوهشگاه قرآن و حدیث، حجت الاسلام دکتر عباس پسندیده؛ رئیس پژوهشکده اخلاق و روان‌شناسی اسلامی پژوهشگاه قرآن و حدیث به عنوان یکی از سخنرانان نخستین سمپوزیوم ملی روان‌شناسی اسلامی با رویکرد تلفیقی پژوهش و مداخلات بالینی گفت: در کنار روش تجربی که روی افراد مطالعه می‌کند واحد تحلیل در روانشناسی اسلامی متن است و دلیل آن این است که طراح سیستم روانی انسان خداوند است و لذا معتقدیم  با تحلیل سخنان خدا و اهل‌بیت علیهم السلام می‌توان به قانون حاکم بر روان انسان دست یافت.

 

وی بیان داشت: برخی از متون دینی صریحاً به بیان قانون پایه روانی انسان پرداخته‌اند مانند اینکه قانون احساس بی‌نیازی در قناعت است اما بخش زیادی از متون به قانون پایه اشاره نکردند و بلکه بر اساس قانون پایه، جمله ای بیان کرده‌اند که می‌توان با تکیه بر روش پژوهش معکوس قانون پایه را از آن کشف کرد.

 

رئیس پژوهشکده اخلاق و روان‌شناسی اسلامی در بیان منطق نظری پژوهش معکوس گفت: داستان صدور حدیث و نزول آیات این است که خدا و معصومان علیهم السلام هنگام مواجهه با مشکل مردم به قانون پایه حاکم بر روان انسان مراجعه می‌کنند و سپس بر اساس آن جمله‌ای بیان می‌کنند که متناسب با وضعیت فرد است حال در پژوهش ما باید این مسیر را برگردیم یعنی گزاره را مطالعه کنیم تا به قانون پایه حاکم بر روان انسان دست پیدا کنیم این چیزیست که به آن پژوهش معکوس می‌گوییم.

 

دکتر پسندیده در بخش دیگری از مطالب خود بیان داشت: ما سه نوع معکوس سازی داریم گونه اول؛ تجزیه ساختار متن و تقسیم آن به اجزای مختلف است. گونه دوم؛ تحلیل اجزا و کشف اطلاعات پنهان متن است و سومین و مهم‌ترین نوع معکوس‌سازی؛ کشف پایه روانی هر جزء و چگونگی عملکرد آن در سیستم روانی است.

 

در ادامه مطالب دیگر سخنرانان حاضر در جلسه ارائه می شود.

ایران مرکز ثقل روان‌شناسی اسلامی

در ادامه، دکتر حمید رفیعی‌هنر؛ استادیار پژوهشکده علوم و فرهنگ اسلامی پژوهشکده دین و معنویت بیان کرد: موضوع روان‌شناسی اسلامی نخستین بار در سال 1969 در کتابی مطرح شد؛ زمانی که گاردنر مورفی، از روان‌شناسان برجسته آمریکایی، فصلی از کتاب خود را به روان‌شناسی اسلامی اختصاص داد. وی در آن فصل، برداشت‌ها و دیدگاه‌های اسلام درباره انسان و روح آدمی را با استناد به اندیشه‌های ابن‌رشد و ابن‌سینا بررسی کرده است.

وی ادامه داد: این موضوع نشان می‌دهد که روان‌شناسی اسلامی صرفاً محصول یک دهه گذشته در ایران نیست، بلکه ایران همواره نقشی ویژه در توسعه این علم داشته است.

این پژوهشگر همچنین اظهار کرد: در جلد هشتم کتاب دایرةالمعارف روان‌شناسی که در سال 2000 میلادی تألیف شده، مقاله‌ای با عنوان «اسلام و روان‌شناسی» تدوین شده است که در آن نویسنده به بررسی پیوند میان اسلام و روان‌شناسی پرداخته است.

رفیعی‌هنر گفت: شاید خاستگاه اولیه روان‌شناسی اسلامی ایران نباشد، اما تردیدی نیست که جهان امروز پیشرفت و گسترش این علم را مدیون جمهوری اسلامی ایران می‌داند.

 

روان‌شناسی در گرو ادراک از خداوند

مسعود جان‌بزرگری؛ استاد گروه روان‌شناسی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، از دیگر سخنرانان این مراسم بود که اظهار کرد: علاوه بر روان‌شناسی اسلامی، روان‌شناسی غربی نیز انسان را که آیه‌ای الهی است، مورد مطالعه قرار داده و آنها نیز بر اهمیت معنویت اذعان دارند.

وی ادامه داد: خداوند، حقیقتی است که تمام واقعیت‌ها در اختیار اوست. هیچ دانشی بدون وجود خداوند کشف نمی‌شود و روان‌شناسی نیز از این قاعده مستثنا نیست. بنابراین، اگر ارتباط انسان با خدا قطع شود، رابطه او با خودش نیز از بین خواهد رفت.

این استاد پژوهشگاه حوزه و دانشگاه تصریح کرد: روان‌شناسان جهان به این نتیجه رسیده‌اند که آنها تنها تسهیلگر هستند و در نهایت، این خود انسان است که باید خویشتن را بشناسد. منبع اصلی شناخت انسان، خداوند است و اگر خدا را از معادله حذف کند، مسیر خودشناسی را نیز از دست خواهد داد.

وی خاطرنشان کرد: انسان موجودی خداگراست و در غیر این صورت، قابل شناخت نخواهد بود. به همین دلیل، برای فردی که ادراکی عمیق از خدا دارد، یک بار زیارت حرم امام رضا(ع) ارزشمندتر از صد جلسه روان‌درمانی است. اکنون در تلاش هستیم که این موضوع را از نظر آزمایشگاهی نیز اثبات کنیم.

 

روش تحقیق؛ ستون پیشرفت روان‌شناسی اسلامی

در ادامه برنامه، مسعود آذربایجانی؛ استاد روان‌شناسی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه اظهار کرد: روش تحقیق، ستون و پایه هر علم است و تمامی رشته‌های علمی بر این مبنا پیشرفت کرده‌اند. جامعه علمی روان‌شناسی، آثاری را که فاقد روش تحقیق علمی معتبر باشند، نمی‌پذیرد و روان‌شناسی اسلامی نیز از این قاعده مستثنا نیست. استفاده از روش تحقیق صحیح موجب می‌شود که یافته‌های علمی قابلیت ارائه در سطح عمومی را داشته باشند.

وی افزود: در حال حاضر، اساتید روان‌شناسی اسلامی بر ضرورت روش تحقیق تأکید دارند تا دستاوردهای این علم در سطح جهانی ارائه شود. در واقع، روش تحقیق یکی از مهم‌ترین عوامل رشد و توسعه روان‌شناسی اسلامی است

این استاد دانشگاه در تعریف روان‌شناسی اسلامی گفت: مطالعه تمامی رفتارها، عواطف، شناخت‌ها و امور معنوی انسان بر اساس مبانی، پیش‌فرض‌ها و آموزه‌های اسلامی برگرفته از قرآن و سنت، با هدف توصیف، تبیین و پیش‌بینی سلامت انسان در دنیا و آخرت، روان‌شناسی اسلامی نامیده می‌شود.

آذربایجانی تأکید کرد: امروز، روان‌شناسی اسلامی نه‌تنها یک علم ضروری و ممکن است، بلکه به‌عنوان یک مکتب روان‌شناسی مستقل شناخته شده و دارای ادبیات علمی، مسائل، موضوعات و دستاوردهای خاص خود است. این دانش در حوزه‌های مختلف، از جمله مشاوره فردی و خانوادگی، نیز کاربرد دارد.

 

روان‌شناس اسلامی نیازمند دانش عمیق دینی است

در ادامه، دکتر ناصر آقابابائی؛ استادیار دانشکده قرآن و حدیث اظهار کرد: روان‌شناسی اسلامی به معنای تولید دانش عمومی است. روان‌شناس اسلامی صرفاً کسی نیست که دانش روان‌شناسی داشته باشد و از احادیث بهره ببرد، بلکه این حوزه مستلزم مطالعه‌ای عمیق و دقیق در مبانی اسلامی است.

وی تأکید کرد: فردی که قصد دارد روان‌شناس اسلامی شود، باید با فقه آشنا باشد، به تفسیر قرآن تسلط داشته و احادیث شیعه و اهل سنت را بشناسد. همچنین، آشنایی با زبان عربی از ضروریات این حوزه است.

این استادیار دانشگاه خاطرنشان کرد: نگاه به روان‌شناسی اسلامی باید رویکردی بین‌المللی داشته باشد تا بتواند در میان تمامی کشورها و ادیان نفوذ کرده و تأثیرگذار باشد.

 

قرآن معتبرترین منبع تولید دانش روان‌شناسی

در بخش دیگری از این برنامه، دکتر هادی بهرامی احسان؛ استاد روان‌شناسی دانشگاه تهران اظهار کرد: 10 تا 15 سال پیش، استخراج آموزه‌های علمی روان‌شناسی از قرآن با مخالفت‌های زیادی روبه‌رو بود، اما امروزه این رویکرد به‌عنوان یک دانش نوپا پذیرفته شده است و امیدواریم بتواند در سایر نقاط جهان نیز گسترش یابد.

وی افزود: در حال حاضر، مراکز آموزشی و حوزه‌های علمیه داده‌های کافی برای تولید علم دینی در اختیار دارند.

این استاد دانشگاه تهران خاطرنشان کرد: روش‌شناسی ما بر چند اصل ساده استوار است. نخستین اصل، اصالت است؛ به این معنا که قرآن کریم معتبرترین منبع تولید دانش محسوب می‌شود و بهره‌گیری از آن مستلزم یک روش‌شناسی دقیق است. اصالت یعنی ما چیزی را به قرآن نمی‌افزاییم.

بهرامی احسان ادامه داد: اصل دوم، وفاداری است؛ به این معنا که هر آنچه درباره متون دینی می‌گوییم، باید بر پایه دانش موجود و آثار اندیشمندان برجسته شیعه باشد و ما از همان منابع استفاده می‌کنیم.

وی در ادامه تصریح کرد: اصل سوم، راستی‌آزمایی است، به این مفهوم که هر ادعایی که مطرح می‌شود، باید امکان سنجش و تأیید صحت آن در یک نظام ارزیابی علمی وجود داشته باشد.

این استاد دانشگاه تهران تأکید کرد: در دانشگاه تهران، با تکیه بر همین سه اصل، تلاش می‌کنیم داده‌های خود را به جامعه علمی جهانی ارائه دهیم.

 

شناسایی 9 الگوی اضطرابی و درمان‌های قرآن در دانشگاه تهران

در ادامه، ریحانه فیاض؛ دکترای روان‌شناسی دانشگاه تهران نیز اظهار کرد: هسته روان‌شناسی و قرآن دانشگاه تهران از 13 سال پیش فعالیت خود را آغاز کرده است. طی این مدت، پیشرفت‌های چشمگیری در حوزه آموزش و پژوهش‌های روان‌شناسی حاصل شده و پژوهش‌ها در قالب پنج کارگروه مختلف، منتشر شده‌اند که شامل مقالات، کتاب‌ها و سایر آثار است.

وی افزود: در این مدت، عمده موضوعات پژوهشی بر روی نقشه نظام موضوعات روان‌شناسی، معناشناسی افسردگی و اضطراب از دیدگاه قرآن، افسردگی، تیپ‌شناسی، زوج‌درمانی، مشاوره پیش از ازدواج و موضوعات مشابه متمرکز بوده است.

این پژوهشگر بیان کرد: به عنوان نمونه، در یکی از پژوهش‌ها به 9 الگوی اضطرابی در قرآن رسیدیم که هر یک ساختار ویژه‌ای دارند. در قرآن، نحوه تولید این اضطراب و نحوه تأثیر آن بر فرد به طور کامل توضیح داده شده است. همچنین، راهکارهایی برای درمان آن نیز در قرآن مطرح شده است.

 

نقش مناسک دینی در بهبود روان و روابط اجتماعی

در پایان، محمد امین سرایی؛ پژوهشگر روان‌شناسی و علوم دین از دانشگاه کنتیکت آمریکا اظهار کرد: یکی از بخش‌های مهم هر دین، مناسک آن است. مناسک دینی در واقع نوعی درمان هستند، اما بسیاری از افراد به این مناسک رجوع نمی‌کنند و بیشتر به دنبال الگوبرداری از روش‌های غربی هستند.

وی ادامه داد: برخی روان‌شناسان به این مناسک، تکنولوژی‌های دینی می‌گویند که هزاران سال است پیوند عمیقی با روح و روان ما دارند.

این پژوهشگر بیان کرد: به عنوان مثال، ذکر گفتن به نوعی مدیتیشن محسوب می‌شود. به نظر می‌رسد که برای مسلمانان، ذکر گفتن که یاد خداوند است، از مدیتیشن نیز مؤثرتر باشد.

سرایی افزود: در یک پژوهش درباره نماز، نشان دادیم که در نماز جماعت، علاوه بر حرکات بدنی، ضربان قلب انسان‌ها نیز هماهنگ می‌شود. این هماهنگی بارها در علوم شناختی بررسی شده و از عوامل بهبود روابط همدلی جامعه و افزایش بخشندگی است.

وی خاطرنشان کرد: می‌توان از این یافته‌ها در زوج‌درمانی، خانواده‌درمانی و کمک به افرادی که با مشکلات اجتماعی مواجه هستند، بهره برد

 

لازم به ذکر است اولین سمپوزیوم ملی روان‌شناسی اسلامی با رویکرد تلفیقی پژوهش و مداخلات بالینی از سوی گروه روان‌شناسی دانشکده رفاه با مشارکت و همکاری پژوهشگاه قرآن و حدیث و پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی و با حمایت مراکز علمی دیگر در دو محور با عنوان: 1. مبانی و روش شناسی پژوهش در روان شناسی اسلامی 2. مداخلات بالینی و مسیر حرفه ای در روان شناسی اسلامی در روز چهارشنبه 1 اسفند ماه 1403 از ساعت 8:30  تا 15  در سالن همایش های بنیاد فرهنگی رفاه برگزار شد.

 

اخبار و برنامه های پژوهشگاه قرآن و حدیث در پیام رسان ایتا

https://eitaa.com/quran_hadith