به گزارش روابط عمومی پژوهشگاه قرآن و حدیث، کتاب "کتاب شناسی ترجمه­ های متون حدیث شیعه" به همت گروه ترجمه پژوهشگاه قرآن و حدیث و با  کوشش آقای مجید غلامی جلیسه منتشر شد.

کتاب، از یک سو مظهر مَدَنیت و توسعه و پیشرفت، و دستاورد تلاش بی‌وقفـة انسان در حوزة اندیشه و عمل است، و از سوی دیگر، عامل بالندگی خرد و اندیشه و رشد و توسعه است و داد و ستدی دو سویه با انسان دارد. کتاب، استعدادهای آدمیان را شکوفا می‌کند و ظرفیت و توانشان را دو چندان می‌نماید، و متقابلاً انسان، کتاب را پله پله تا بی‌نهایت ارتقا می‌دهد. کتاب، بهترین دستاورد ممکن اندیشـة بشر در فراخنای تاریخ است. دانش و ادب و فرهنگ، مرهون کتاب و کتابت است، در یک کلام، کتاب، آینة تمام‌نمای داشته‌های یک قوم و ملت و نشانـة بالندگی و ژرفایی استعدادهای آن است، و بدون کتاب، هویت هیچ ملتی تعریف دقیق نمی‌یابد و فرهنگ و ادب آن، دستخوش هجوم بیگانه و تغییر می‌شود. 

تاریخ ترجمه متون دینی به زبان فارسی

اطلاعات در خصوص ترجمة متون دینی به زبان فارسی خصوصاً در اوایل ورود اسلام به ایران اطلاعات متقن و فراونی نیست. معقول آن است که همزمان با ورود اسلام به این سرزمین و مسلمان شدن مردم ایران، اولین گام‌ها در خصوص ترجمه برداشته شده است.

در منابع مختلف آمده است که مردم ایران، در ابتدای قبول اسلام، قرآن را به زبان فارسی می‌خواندند و بعدها بر اثر تمرین و غلبـة زبان عربی بر این فرهنگ متن قرآن را به زبان عربی قرائت می‌نموده‌اند.

اولین مکتوب به جا مانده از جور زمان از ترجمة قرآن به زبان فارسی قرآن مترجم آستان قدس رضوی است، که احتمالاً کهن‌ترین ترجمه کشف شده از قرآن است. این اثر به قرائن زبانشناختی و سبک‌شناسی اهل فن در فاصله زمانی بین سالهای ۲۵۰ تا ۳۵۰ق. کتابت شده است. این ترجمه را دکتر علی رواقی در دو مجلد به سال ۱۳۶۴ش. در تهران منتشر کرده است.

دومین اثر به جای مانده از ترجمة قرآن به زبان فارسی، ترجمه‌ای است که به ترجمه تفسیر طبری شهرت یافته است و مشتمل بر یک‌دوره ترجمة آیات قرآن و برخی قصص و شأن نزول‌ها و مطالب مختلف دیگر است.

به نظر می‌رسد قرن چهارم هجری قمری را باید مبدأ نهضت ترجمه متون دینی به زبان فارسی فرض نمود، هر چند این حرکت به نظر بسیار بطیء می‌رسد و بیشتر بر محور قرآن و متون تفسیری بوده است. جالب توجه آن‌که بر اساس شواهد به جای مانده ترجمة متون حدیثی به صورت کلی و متون حدیثی شیعه به صورت اخص، آن‌چنان که باید به صورت کامل در کانون توجه نبوده است.

سیر تطور ترجمه های متون حدیثی شیعه تا قرن دهم هجری

 

در یک دسته‌بندی ابتدایی دوره‌های ترجمه متون حدیثی شیعه را می‌توان به پنج بخش تقسیم نمود:

 

دورة اول یا دوران فترت، که از ابتدای قرن اول هجری قمری تا ابتدای قرن چهارم هجری را شامل می‌گردد. در این دوران به قراین می‌توان پی‌برد که برخی از آثار شیعی ترجمه شده است، اما متأسفانه اثری از این نوع ترجمه‌ها در دست نیست.

دورة دوم یا دوران شروع که از ابتدای قرن چهارم تا ابتدای قرن دهم هجری قمری را شامل می‌گردد. در این دوران ترجمة متون دینی شکل دقیق‌تری به خود گرفته و مترجمان رفته رفته توجه و علاقه بیشتری برای ترجمة متون حدیثی پیدا نموده‌اند. ترجمه‌های به جای مانده در این دوران، گواه بر این مهم است که بیشتر کارهای ترجمه، سفارش شده پادشاهان و اشخاص متمکن است، و هنوز ترجمة متون به طور کامل جنبـة عمومی پیدا نکرده است.

دورة سوم یا دوران رشد، از ابتدای قرن دهم تا ابتدای قرن سیزدهم هجری قمری را شامل می‌گردد. به جهت نفوذ مذهب تشیع در حاکمیت مکتب حدیثی شیعی رشد فراوانی یافته و مترجمان با توجه به سوابق این فن از دقت نظر بالاتری جهت ترجمة یک متن برخوردار گردیده و اقبال عمومی به این نوع از آثار بیشتر شده است.

دورة چهارم یا دوران استکمال، از ابتدای قرن سیزدهم تا انتهای همین قرن را شامل می‌گردد. در این دوران اقبال عمومی به ترجمه‌های متون حدیثی شیعه بیشتر شده و مترجمان در صدد تعریف چهارچوب و اسلوب دقیقتری برای نگارش متن‌های مترجم می‌باشند.

دورة پنجم یا دوران اوج، متعلق به قرن چهاردهم و پانزدهم هجری قمری است. در این دوره علاوه بر اقبال عمومی به ترجمة متون حدیثی شیعه، مترجمان بسیاری نیز به این مهم روی آورده‌اند و با توجه به شیوه‌های گذشتگان سعی در به‌کارگیری روشهای علمی‌تر و اصولی‌تر در ترجمه‌های متون حدیثی دارند.

کتاب‌شناسی حاضر

آنچه معرفی می گردد کتابشناسی ترجمه‌های متون حدیث شیعه است. حدیث دومین میراث بزرگ تمدّنی اسلام و از منابع دانش مسلمانان است. مسلمانان، در طول تاریخِ فعالیت‌های علمی‌شان، به حدیث، اهتمام ویژه داشته‌اند و از جمله به ترجمه آن به زبان‌های دیگر و از جمله به زبان فارسی اقدام کرده‌اند. 

گروه ترجمة پژوهشگاه قرآن و حدیث، که رسالت اصلی‌اش ترجمة کتاب‌های حدیثی به زبان‌های زنده دنیا است، فعالیت خود را «ترجمة حدیث و به سامان کردن هر چه بدان ارتباط دارد» قرار داده است. این گروه، علاوه بر ترجمة حدیث به زبان‌های گوناگون، خود را موظف می‌داند که در حوزة مباحث نظری ترجمة متون دینی نیز به فعالیت بپردازد و با بهره گرفتن از دیدگاه‌های استادان فن و تجربیات فراوان موجود در زمینـة ترجمة متون دینی، به ارتقای دانش و انتقال تجربه در عرصـة ترجمة متون دینی یاری برساند، و پیشینـة ترجمة متون دینی، بخصوص ترجمة حدیث را نیز بکاود. از این رو، اقدام به تهیه طرح «کتابشناسی ترجمه‌های متون حدیثی به زبان فارسی» نمود. 

طرح اولیـة این کتاب‌شناسی، توسط تنی چند از پژوهشگران تدوین و برنامه‌ریزی شد و سر انجام به اجرا درآمد. ترجمه‌های فارسی کتاب‌های حدیث، اعم از خطی و چاپی و کهن و جدید، شناسایی و در این دفتر معرفی شدند.

در این کتاب‌شناسی، نسخه‌های خطی، کتب چاپ سنگی و کتاب‌های چاپی مترجم متون حدیثی شیعه به شیوه الفبایی گردآورنده شده است.

در بخش‌هایی از این اثر نسخه‌های خطی مترجم از متون حدیثی شیعه آمده است. در معرفی این نسخه‌ها به طور کامل از کتاب ارزشمند فهرستگان نسخه‌های خطی حدیث و علوم حدیث شیعه نگاشته حجت الاسلام و المسلمین علی صدرایی خویی استفاده شده است.

قابل توجه آنکه در کتاب‌شناسی حاضر سعی شده است معرفی نسخه‌شناختی را در حد لازم ذکر شود و محققان و پژوهشگران بتوانند در صورت نیاز به اطلاعات کامل‌تر به اصل فهرست‌نامه‌های نسخ خطی و یا کتاب فهرستگان نسخه‌های خطی حدیث و علوم حدیث شیعه مراجعه نمایند.

در نسخه‌های خطی ذکر شده در این اثر، تنها نسخه‌هایی ذکر شده که فهرست‌نگاران اشاره به متَرجم بودن آنها نموده‌اند. کتاب‌هایی که ترجمه‌ای از متون حدیثی بوده کم نیست اما فهرست‌نگار تنها در فهرست خود اشاره به فارسی بودن کتاب نموده و به اینکه این کتاب ترجمه است و یا گردآورنده به فارسی اشاره‌ای نداشته و مؤلف تنها به این گفته که ترجمه احادیث، یا ترجمه فلان کتاب می‌باشد و یا قرینه‌ای که مؤلف را به مترجَم بودن اشاره کند استناد نموده‌ است.

در میان کتاب‌های چاپی متونی که آکنده از احادیث مترجَم بوده‌اند کم نیست، اما در این کتاب‌شناسی بنابراین بوده که کتبی ذکر شود که ارجحیت در آنها متون حدیثی باشد، نه مباحث دیگر. به این معنا که مولف به عنوان نمونه کتابی را در تببین مسائل اقتصادی (زکات، خراج و ...) نگاشته و در کنار آن احادیثی نیز در این باب آورده و ترجمه نموده است و در کنار آن آیات و نظریه‌های فقهی و ... را نیز بیان داشته است. این نوع از کتاب‌ها از دایره کتاب‌شناسی مؤلف این کتاب خارج است. اما اگر مولف در کتاب خود صرفاً به بیان روایات اقتصادی پرداخته باشد، کتاب در کتاب‌شناسی حاضر ذکر شده است.

در ذکر سنوات نشر کتاب‌های چاپی به جهت اختصار تنها به ذکر سال نشر بسنده شده است. چه بسا کتابی طی یک سال چندین‌بار تجدید چاپ شده است و یا به قطع‌های مختلف منتشر شده که در کتاب‌شناسی حاضر تنها به یک‌بار آن اشاره شده است.

در کتاب‌شناسی حاضر، برخی از شروح متون حدیثی را که شارحان در آنها اقدام به ترجمة اثر نیز نموده‌اند، حتی الامکان آورده شده است.

از جمله مشکلات این کار فراوانی کتابچه‌های دعا بوده است. متاسفانه عموم ناشران به جهت استفاده مادی یا با مقاصد خیرخواهانه اقدام به تکثیر بی‌ضابطه این نوع از کتب ادعیه نموده‌اند. البته تکثیر این کتب از ارزش بالایی برخوردار است، اما متأسفانه برخی از ناشران با کپی‌برداری و بدون رعایت حق و حقوق پدیدآورندگان و مترجمان اقدام به این کار نموده‌اند. مترجمان بسیاری از این کتب مشخص نیست، منبعی که این ادعیه از آن برداشت شده و به صورت مجزا منتشر شده نیز نامشخص است. در این‌گونه موارد مؤلف به ذکر کتاب بدون اشاره به اصل و یا مترجم آن اثر پرداخته است.

کلیه اعداد که در ابتدای اسم کتاب‌ها قرار گرفته‌اند به حروف تبدیل شده است. از باب نمونه کتاب ۱۱۰ حکمت از نهج البلاغه تبدیل به یکصد و ده حکمت از نهج البلاغه تبدیل گردیده است.

در بخش گزارش متون ابتدا با استفاده از منابع مختلف و معتبر سعی شد گزارشی در خور، در خصوص کتاب ها درج گردد و البته مؤلف نیز با مراجعه کتابخانه‌ای بخش قابل توجهی از آثار را رؤیت و گزارش متن آنها را تکمیل و نگاشته‌ است؛ با این حال مواردی هست که گزارشی از متون آثار ارائه نشده است.

در ذکر مشخصات کتاب در بسیاری از موارد گردآورندگان آثار خود مترجم آثار بودند لذا نقش آنها صرفا مترجم ذکر شده است و همچنین از بیان نام مصححان، ویراستاران و ... خودداری شد چرا که مؤلف در این اثر اصل را بر معرفی مترجمان و آثار ترجمه نهاده‌ است.

محدوده جغرافیایی معرفی آثار چاپی در این مجموعه، منحصر به آثار چاپ شده در ایران است؛ گر چه در مواردی آثار چاپی در غیر ایران نیز معرفی شده است.

اطلاعات مربوط به آثار خطی عمدتاً بر اساس فهرست‌نامه‌های منتشر شده تا سال ۱۳۸۰ شمسی است؛ بنا براین اطلاعات مربوط به نسخه‌های خطی‌ای که فهرست‌نامه‌های آن بعد این تاریخ چاپ شده است در این مجموعه نیامده است.

آیین تدوین

ترتیب نگارش این اثر، ترتیب الفبایی عنوان کتاب است، و در انتها نیز نمایه‌ای از پدیدآورندگان درج گردیده است.

در این اثر تمامی عناوین مطابق استاندارد مستند مشاهیر کتابخانه ملی مستندسازی شده است. سعی شده است در ذکر نام ناشر یکسان‌سازی صورت گیرد و عنوانی که برای ناشر مشهور و متداول بوده درج گردد. تعداد مجلدات، شماره صفحات، قطع کتاب، نوع جلد و سال و یا سال‌های نشر کتاب نیز به ترتیب بعد از نام ناشر آورده شده است.

نکته قابل توجه آنکه به جهت عدم تکرار مشخصات کتاب‌شناختی، اگر اثری توسط یک ناشر در مدت یک سال چندین‌بار به چاپ رسیده باشد، تنها یک‌بار بدان اشاره شده است. همچنین از تکرار مشخصات نشر برخی از آثار، که توسط یک ناشر در سنوات متعدد به چاپ رسیده و برخی از ویژگی‌های ظاهری آنها تغییر نموده است، خودداری شده است.

در بخش آخر گزارش متن مشتمل بر معرفی اجمالی کتاب و برخی از خصوصیات ترجمه بیان شده است.

کتاب "کتابشناسی ترجمه ­های متون حدیث شیعه" به همت گروه ترجمه پژوهشگاه قرآن و حدیث و با کوشش آقای مجید غلامی جلیسه، به زبان فارسی و در قطع رحلی  و ۴۷۰ صفحه منتشر شده است.

نام منبع :	کتابشناسی ترجمه¬های متون حدیث شیعه
پدید آورنده :	مجید غلامی جلیسه
سایر پدیدآورندگان :	گروه ترجمه پژوهشگاه قرآن و حدیث
تعداد جلد :	1
ناشر :	عطف
محل نشر :	تهران
تاریخ انتشار :	1394
نوبت چاپ :	اول