به گزارش روابط عمومی پژوهشگاه قرآن و حدیث، در دومین کرسی علمی ترویجی از سلسله نشست ها و کرسی های علمی وبیناری پژوهشگاه قرآن و حدیث با موضوع "حدیث‌پژوهی گروهی، شیوه، بایسته‌‌ها، کاستی‌‌ها" که همزمان با هفته پژوهش ۱۴۰۰ از سوی پژوهشگاه قرآن و حدیث برگزار شد. حجت الاسلام و المسلمین سیدمحمدکاظم طباطبایی، رئیس پژوهشکده علوم و معارف حدیث در ابتدای این جلسه، پژوهش گروهی را همکاری علمی روش‌مند و طراحی‌شده برای دستیابی به معرفت یا تولید فکر با هدف مشخص بیان کرد و گفت: گردآوری، پردازش، نتیجه‌گیری و نوآوری، روند و راهکار مشخصی می‌طلبد که نیازمند تلاش دسته‌جمعی افراد و برآیند خرد جمعی آنان زیر نظر یک رهبر و مرشد است. این شیوه، ثمره‌ای فراتر از تحقیقات فردی دارد.

 

وی تأکید کرد: آنگاه که منابع معرفتی یعنی قرآن و حدیث با مباحث تخصصی رشته‌های دیگر یا مباحث بینارشته‌ای پیوند می خورد نیازمند کاری جدی تر برای پاسخ‌گویی و حل مشکل است.

 

حجت الاسلام طباطبایی گفت: پژوهش‌ گروهی، عرف قابل ‌قبول، شایسته و غیر قابل گریز در تحقیقات اسلامی است که به دلیل: ۱. تنوع و گونه‌گونی دانش‌های بشری، ۲. گستردگی دانش‌ها، ۳. دشوار بودن تخصص و مهارت در همه زمینه‌های مورد نیاز، ۴. نیاز به مباحث بینا رشته‌ای گسترش یافته است.

 

وی تأکید کرد: منابع و حوزه‌های گوناگون معرفتی همانند: قرآن، حدیث، اعتقادات، فقه، اخلاق، سیاست و... نیازمند تخصص و مهارت ویژه در آن علم است که به ‌راحتی نصیب کسی نمی‌شود.

 

ایشان وجود افراد نابغه‌ در دوره طولانی تاریخ بشر، که در رشته‌های گوناگون تخصص داشته و نگاشته‌هاشان کتاب مرجع شده را، مواردی استثنایی توصیف کرد و در حوزه علوم اسلامی افرادی همانند شیخ طوسی، علامه حلی و شیخ بهائی از گروه شیعیان و سیوطی در میان اهل‌سنت را از مصادیق خاصی دانست که به دانش‌های گوناگونی از میان دانش‌های اسلامی احاطه داشتند و تأکید کرد: این‌گونه افراد نمی‌توانند ضابطه، قاعده و قانون برای محور بودن پژهش فردی و ثمردهی آن تلقی ‌شوند.

 

ایشان ضمن اشاره به نمودها و نمونه هایی از پژوهش گروهی رایج، مانند دانشنامه‌ها، دائرةالمعارف ها و موسوعه‌ها گفت: در روزگار کنونی به سبب گستردگی منابع و حوزه‌های معرفتی، بسیار بعید است فردی بتواند دانشنامه‌ای در صد جلد حتی در مباحث مرتبط با یک رشته خاص تالیف کند.

 

رئیس پژوهشکده علوم و معارف حدیث در ادامه گفت: پژوهش گروهی به دو گونه تقسیم می شود:

۱. پژوهش هایی که تلاش ها در آن منتهی به نویسنده مسئول می شود؛

۲. پژوهشی که برآیند فعالیت مجموع گروه بوده و به نوعی بازتاب خرد جمعی است.

 

وی افزود: شیوه‌ای که  دانشنامه ها از آن پیروی می‌کنند از مصادیق پژوهش گونه اول است و مراحل پژوهشی در آن این‌گونه توصیف می شود:

۱. تعیین مدخل‌های کلی و جزئی با استفاده از خرد جمعی اندیشمندان؛

۲. تشکیل پرونده علمی از مطالب قابل‌استفاده در نگارش مدخل؛

۳. شناسایی فرهیختگان صاحب‌قلم متخصص مربوط به هر مدخل؛

۴. ارجاع هر مدخل همراه با پرونده علمی مربوط به فرد شناسایی‌شده؛

۵. نگارش مدخل یا قسمت مشخصی از یک مدخل توسط نویسنده؛

۶. ارزیابی علمی و ویرایش شکلی.

 

رئیس پژوهشکده علوم و معارف در ادامه گفت: در این شیوه، هر مدخل نویسنده خاص خود را دارد. هر مدخل به نام شخص نویسنده منتشر می‌شود. او نویسنده مسئول و پاسخ‌گوی اشکالات احتمالی است. بیشتر دانشنامه‌های موجود از این شیوه پیروی می‌کنند. شیوه شناخته ‌شده و جهانی این گونه است.

 

ایشان با اشاره به شیوه دوم که برآیند فعالیت مجموع گروه است گفت: در این شیوه مسئول ارشد گروه نقش راهبری اصلی را دارد و هر یک از افراد همکار گوشه‌ای از یک مرحله از کار را انجام می‌دهند.

 

وی با اشاره به این که که دانشنامه قرآن و حدیث از مصادیق نوع دوم پژوهش گروهی است، افزود: مراحل یاد شده در یک مجموعه کلان حدیثی همانند دانشنامه قرآن و حدیث این‌گونه است:

۱. تعیین عناوین / مداخل حدیثی موردنیاز روزگار معاصر که کارآمدی آن در حل مشکلات دوره کنونی قابل توجه باشد؛

۲. تعیین موارد مشترک یا مواردی که نیازمند جداسازی مدخل‌ها یا روایات است؛

۳. تعیین کلیدواژه‌های اصلی و فرعی در باره هر مدخل؛

۴. اخذ آیات و روایات مرتبط با هر موضوع/عنوان/ مدخل؛

۵. احراز جامعیت و مانعیت روایات نسبت به عنوان؛

۶. طراحی ساختار کلان هر عنوان با توجه به روایات موجود؛

۷. ارزیابی ساختار و حک واصلاح آن؛

۸. دستیابی به منابع اولیه از طریق متون واسطه؛

۹. تنظیم اولیه متون با توجه به ساختار پیشنهادی؛

۱۰. طراحی عناوین فرعی؛

۱۱. نظام دهی منطقی روایات و عناوین؛

۱۲. ارزیابی چینش عناوین و روایات؛

۱۳. شناسایی روایات شبهه‌دار، نیازمند بیان یا ناهمگون با هندسه معارف؛

۱۴. بیان نویسی نسبت به روایاتی که نیاز به بیان دارند؛

۱۵. مدخل نویسی و جمع بندی مجموعه روایات باب؛

۱۶. ارجاع را به عناوین مشابه یا متضاد؛

۱۷. تنظیم نهایی عناوین و روایات؛

۱۸. ارجاعات درون متنی؛

۱۹. واژه پژوهی؛

۲۰. تطبیق با منابع؛

۲۱. ویرایش عربی؛

۲۲. ترجمه به فارسی؛

۲۳. ویراستاری فارسی؛

۲۴. ارزیابی نهایی؛

۲۵. شکل‌دهی مخاطب پسند.

 

حجت الاسلام سیدمحمدکاظم طباطبایی در ادامه افزود: طبیعی است که شیوه پژوهش گروهی، فواید و ضررهایی نیز دارد. از جمله مصادیق فواید این شیوه عبارتند از:

۱. استفاده از افراد بیشتر برای تنظیم ابواب بیشتر و تألیف کتاب‌های بزرگ‌تر؛

۲. استفاده از عناصر و افرادی که در سطوح میانی هستند و در یک زمینه می‌توانند صاحب تخصص شوند؛

۳. سرعت‌گیری تولید پژوهش؛

۴. پرورش نیروهای متخصص زیر نظر استاد در حین کار؛

۵. استفاده از خرد جمعی در طراحی و چینش روایات و عنوان؛

۶. استفاده از برآیند وقت‌ها؛

۷. استفاده از فرصت‌هایی که در اختیار یک فرد قرار نمی‌گیرد.

 

ایشان در ادامه گفت: طبیعی است که این شیوه مشکلاتی نیز داردکه از آن جمله به: ۱. عدم تولید پژوهشگر جامع که به همه حوزه‌ها احاطه داشته باشد؛ ۲. عدم پاسخ‌گویی نسبت‌به اشکالات پدید آمده‌؛ ۳. ناهمگونی احتمالی در هندسه کلی متن؛ ۴. صرف زمان برای هماهنگی بین گروه‌هایی که در پروژه کار می‌کنند.

 

در ادامه این برنامه، دکتر محمد مرادی، عضو هیات علمی دانشگاه قران و حدیث که به عنوان ناقد در این جلسه حضور داشت با قدردانی از بازگویی تجربه های حدیث پژوهی گروهی، اقدام حجت الاسلام سیدمحمدکاظم طباطبایی در به اشتراک گذاری تجربه دانشنامه قرآن و حدیث را اقدامی ارزشمند و بایسته توصیف و ابراز امیدواری کرد که دیگر اندیشمندان و فرهیختگانی که همچون استاد طباطبایی در این عرصه ها ورود دارند، با اشتراک گذاری تجربه­ها به هرچه کامل­تر شدن پژوهش­های گروهی و ارتقای آن یاری رسانند.

 

ایشان در ادامه افزود: توقع می رفت رویکرد جدی­تری به بحث دانشی بر سر تعریف­ها و دقیق­تر نمودن تعاریف و به همین نسبت، اتکای جدی و اعتنای به پیشینه پژوهش در حوزه واکاوی پژوهش گروهی باشد.

 

وی در ادامه، با اشاره به برخی از نگاشته­ها مانند: مقدمه­ای بر پژوهش گروهی متمرکز/ محسن رضائیان؛ پژوهش کارگروهی در ترازوی سنجش/ غلامعلی عزیزی؛ کتاب آسیب­شناسی پژوهش­های گروهی / مرتضی مداحی؛ بایسته های پژوهش گروهی / سیدحسین اسحاقی؛ و ... آنها را به مثابه پیشینه­ای درباره پژوهش گروهی بر شمرد.

 

دکتر محمد مرادی با بیان اینکه باید کارگروهی را از پژوهش گروهی تفکیک نمود، گفت: در پژوهش گروهی، حضور و مشارکت افراد مختلف در فرایند پژوهش موضوعیت دارد که افزون بر تعامل، هم­افزایی جدی را در پی خواهد داشت.

 

وی با تأکید بر این که رکن پژوهش گروهی، توان افزایی است خاطر نشان کرد: برآیند پژوهش گروهی همواره حاصل جمعی گسترده تر و غیر قابل مقایسه با حاصل تلاش فردی دارد. به گونه­ای که ضریب دستاورد گروهی، چند برابر ضریب کارهای فردی است.

ایشان با تفکیک کار جمعی پژوهشی از پژوهش جمعی گفت: در کار جمعی پژوهشی، یک پژوهش که دارای فرایندهای مختلف و ابعاد گوناگونی است، با واگذاری کارها به افراد، هر کدام کار خاص خود را انجام می­دهند و یک مدیر سرانجام آنها را به هم وصل می­کند و از آنها خروجی می­گیرد، در حالی که پژوهش جمعی، از نقطه صفر، با حضور و دغدغه جمع آغاز می­شود و با مشارکت در طراحی و پیشبرد کار در همه ابعاد، جمع حضور دارند و محصول برایند حضور جمعی است. این پژوهش، در واقع، به لحاظ حقوقی هم برای همه افراد مشارک در پژوهش است و محصولی اطمینان­بخش­تر و با دیدی با ابعادی بهتر به ثمر خواهد نشاند.

 

عضو هیات علمی دانشگاه قرآن و حدیث با اشاره به تجربه دارالحدیث، آن را به عنوان نمونه ای ارزشمند از تلاش های گروهی صورت پذیرفته و دارای برکات و خیرات فراوان توصیف نمود و گفت: اما  برخی نمودها همکاری گروهی و برخی دیگر مصداق پژوهش شبه ­هیئتی است. شبه ­هیئتی، پژوهشی است که با مدیریت واحد و تعریف روشن و دارای فرایندی مشخص انجام می­شود، اما هر کدام از همکاران پژوهشی مشغول بخشی از پژوهش هستند و در نهایت با ویراستاری نهایی یک مدیر و اعلام نظر او به انجام می­رسد.

 

ایشان صرف برخورداری از مدیر و هماهنگی و تعامل را برای تحقق پژوهش گروهی کافی ندانست و تأکید کرد: در پژوهش گروهی، حضور همه افراد در تمام سطوح از تصمیم سازی تا کوچک ترین فرایندهای پژوهش است که مصداق برآیند تفکر جمعی خواهد شد. هدف­گذاری و تعیین زمان و هزینه و تعیین نیروی انسانی متناسب، از شاخص هایی است که در این گونه پژوهش از نقطه صفر تا پایان با همراهی پژوهشگران به سامان می­رسد.

 

وی افزود: امتیازات پژوهش گروهی شامل: ۱. بازخورد ها و بررسی های مستمر چند جانبه ۲. بهره مندی از متخصصان و صاحبان تجربه ۳. تربیت نیروی انسانی، است و مراحل آن نیز به ترتیب شامل موارد زیر است:

۱. سیاست گذاری؛

۲. پیش بینی مشکلات؛

۳. تعیین زمانی وظایف به صورت عرضی و طولی؛

۴. ارزیابی و رفع اشکالات؛

۵. عرضه؛

۶. بازخورد.

 

دکتر محمد مرادی در ادامه گفت: اگر همه اعضاء حضور دغدغه مند داشته باشند و همه درباره موضوع و ابعاد و فرایند و مراحل حضور فعال داشته باشند، می توان پذیرفت که پژوهش گروهی تحقق پیدا کرده است. لذا کارکرد افراد این گروه بر پایه مشاوره، همیاری و تفکر جمعی است.

 

ایشان اشکال برخی کارهای پژوهشی جمعی را در انحصار افراد به نیروهای مکانیکی منحصر در تخصص خاص توصیف نمود که مطلوب نیست و اظهار داشت: از همین روی است که تشکیل گروه، یعنی جمعی متناسب با شاخص هایی تعریف شده، از مسائل کلیدی و مهمی است که باید تبیین شود و در تعریف آقای طباطبایی، گروه نه تعریف روشنی دارد و نه شاخص مشخصی.

وی افزود: شیوه پژوهش، فراتر از مراحل پژوهش و از چگونگی پاسخ دادن به پرسش آغاز می گردد و در این مسیر نیاز مخاطب، موضوعیت جدی می یابد.

 

دکتر محمد مرادی درباره پژوهش جمعی، یادگیری ضمن پژوهش و طراحی سیتسمی که بتواند پژوهش جمعی را سامان دهد، کلیدی دانست و در توضیح آن اظهار داشت: منظور از یادگیری ضمن پژوهش این است که نیروی بالقوه به کار گرفته شود تا هم کار پژوهش انجام شود و هم نیروی یاد شده به تدریج پژوهشگر شود. این ایده هر چند خوب است، اما باید میان آموزشگاه و پژوهشگاه تفاوت گذاشت. هزینه چنین نگاهی بسیار بالا است و عملا پژوهش را زمین گیر می کند. پژوهشگر، باید به کار پژوهشی بپردازد، اگرچه مانعی نیست که بخشی از وقت خود را به تربیت کادرهای پژوهشی بپردازد؛ اما تلفیق این دو، و هزینه کردن برای نیروی غیر پژوهشی تا در طول زمان تبدیل به نیروی پژوهشی شود، غیر اقتصادی و غیر علمی است.

 

ایشان در خصوص طراحی سیستم گفت: مقصود از طراحی سیستم آن است که تعریف روند کارهای به گونه ای باشد که هر مرحله از کار بموقع و با حضور نیروهای کنشگر پژوهشی با شناسایی تمامی تعاریف و ابعاد و ظرفیت ها و مشکلات احتمالی و ارزیابی مستمر، انجام شود و بموقع خروجی خود را داشته باشد. بدون چنین نگاهی به پژوهش جمعی، پژوهش جمعی منتج به نتیجه ای قابل قبول نیست. کنار هم بودن و کار مشترک کردن، پژوهش جمعی نیست و کار را با مشکلات عدیده ای مواجه می کند.

 

در ادامه این جلسه حجت الاسلام سیدمحمدکاظم طباطبایی ضمن قدردانی از نقدهای مطرح شده توسط دکتر محمد مرادی، گفت: درباره درگیر کردن افراد متفاوت با پژوهش به این نکته اشاره نمود که برخی مصادیق در مقام تصور صحیح به نظر می آید اما در مقام تطبیق و اجرا با توجه به ظروف و شرایط پژوهش و ویژگی های افراد عینیت نمی یابد.

 

وی افزود: این که افراد با توان متوسط و دارای حداقل ها را با مراعات توان ایشان و زیر نظر افراد و محققین توانمند در پژوهش گروهی دخیل کنیم، افزون بر اثر و نقشی که در فرایند پژوهش گروهی دارد، زمینه ارتقاء و تخصص پژوهشگر را در حوزه دانشی یا خدمات دانشی خاص پدید می آورد.

 

ایشان تاکید کرد: استفاده از عنوان پژوهش هیئتی را نسبت به برخی تلاش های گروهی مناسب نمی دانم، اما تفاوت در شکل اجرایی پژوهش گروهی امری پذیرفته است. تجربه دارالحدیث و عنصر «راهبر گروه» که پیش تر اشاره شد به حاکمیت خرد جمعی در تصمیم سازی ها و ارتقاء عنصر «راهبر» از فرد به گروه تصمیم ساز اشاره دارد.

 

حجت الاسلام دکتر سیدمحمدحسن حکیم، عضو هیات علمی پژوهشگاه قرآن و حدیث که به عنوان مدیر جلسه در این نشست حضور داشت، با اشاره به نکات مطرح شده توسط اساتید، مطالب مطرح شده را برخواسته از وجود دغدغه های مشترک و در راستای افقی واحد توصیف کرد و گفت: اگرچه در پرداخت و تطبیق تفاوت هایی در عبارات اساتید وجود دارد، اما به نظر می رسد بسیاری از نکات مقصود واحدی را دنبال می کند که با عبارات متفاوت تقریر شد.

 

وی با اشاره به مباحث مطرح شده توسط سخنران و ناقد نسبت به گستردگی دانش و مباحث میان رشته ای گفت: این واقعیت را که فردی در حوزه پژوهشی خاص محدود بماند، نه تنها دلالت بر ضعف و اشکال نیست بلکه این تمرکز، تبحر و توانمندی ویژه ای را برای پژوهشگر رقم می زند که قهرا اثر گذار بر دیگر حوزه های پژوهشی نیز خواهد بود. البته این به معنای آن نیست که پژوهشگر محدود شود، یا این نکته مزاحمتی با رشد پژوهشگر و اطلاع و اشراف حداکثری او بر حوزه های مختلف دانشی به تبع ذوق و استعداد و توان پژوهشی داشته باشد. عرصه پژوهش عرصه ای فراخ و گسترده است که هرکس با توجه به استعداد و توان از آن توشه می گیرد.

 

لازم به ذکر است دومین کرسی علمی ترویجی از سلسله نشست ها و کرسی های علمی وبیناری پژوهشگاه قرآن و حدیث در راستای دومین همایش مجازی  علوم انسانی – اسلامی پژوهش و فناوری با موضوع "حدیث پژوهی گروهی، شیوه، بایسته ­ها، کاستی­ ها" همزمان با هفته پژوهش با مشارکت معاونت پژوهشی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، مجمع پژوهشگاه های علوم انسانی – اسلامی، دبیرخانه هیأت حمایت از کرسی­ های نظریه پردازی، نقد و مناظره شورای عالی انقلاب فرهنگی و دانشگاه قرآن و حدیث، با ارائه و سخنرانی حجت الاسلام استاد سیدمحمدکاظم طباطبایی، رئیس پژوهشکده علوم و معارف حدیث پژوهشگاه قرآن و حدیث و آقای  دکتر محمد مرادی، عضو هیات علمی دانشگاه قرآن و حدیث به عنوان ناقد و حجت الاسلام دکتر سیدمحمدحسن حکیم، عضو هیات علمی پژوهشگاه قرآن و حدیث به عنوان مدیر جلسه، در روز سه شنبه ۲۳ آذر ماه از ساعت ۱۰ تا ۱۲ به صورت وبیناری در سالن جلسات موسسه علمی فرهنگی دارالحدیث، برگزار شد.