به گزارش روابط عمومی پژوهشگاه قرآن و حدیث، دکتر ابراهیم شفیعی سروستانی؛ استادیار دانشگاه قرآن و حدیث در پنجمین پیش ‌نشست همایش ملی فقه و اخلاق؛ نسبت‌های علم‌شناختی با موضوع  "موضوعات مشترک فقه و اخلاق؛ مطالعه موردی عفاف، حیا و غیرت" که در روز چهارشنبه 25 تیر ماه 1404 در سالن جلسات پژوهشگاه قرآن و حدیث برگزار شد با اشاره به چهار نکته کلیدی، در تشریح هدف و رویکرد موضوع نشست گفت: منظر این پژوهش، بررسی رابطه میان دو دانش فقه و اخلاق از طریق تحلیل موضوعات مشترک میان آن‌هاست. به بیان دیگر تلاش شده است تا نشان داده شود چگونه مفاهیمی مانند عفاف، حیا و غیرت در هر دو عرصه فقه و اخلاق مطرح شده‌اند و چه تعامل و تفاوتی در مواجهه این دو دانش با مفاهیم بیان شده دارد.

 

ایشان در تبیین اهداف موضوع این نشست گفت:  هدف از تحقیق و ارائه این موضوع در سه محور اصلی خلاصه می شود:

۱. تبیین وجوه اشتراک و افتراق در تعاریف لغوی و اصطلاحی مفاهیم عفاف، حیا و غیرت از منظر فقها و علمای اخلاق؛

۲. بررسی میزان اثرپذیری دو دانش فقه و اخلاق از یکدیگر در فرآیند تعریف‌سازی این سه مفهوم؛

۳. تبیین احکام تکلیفی مرتبط با این مفاهیم در چارچوب فقه امامیه.

 

وی گفت: مفاهیم عفاف، حیا و غیرت از موضوعات کلیدی اخلاق جنسی در اسلام است و تحلیل دقیق آن‌ها می‌تواند تصویری جامع‌تر و منسجم‌تر از منظومه اخلاق جنسی اسلامی ارائه دهد.

دکتر شفیعی سروستانی در ادامه افزود: رویکرد حاکم بر این پژوهش، نگاه درجه‌ دومی یا بیرونی به فقه و اخلاق است؛ به این معنا که پژوهشگر به‌جای ورود به عرصه داوری یا قضاوت در مورد دیدگاه‌ها، صرفاً به گزارش و مستندسازی دیدگاه‌ های فقها و علمای اخلاق بسنده کرده است. به تعبیری دقیقتر، این نوع نگاه، بیشتر توصیفی و مقایسه‌ای است، نه تحلیلی و انتقادی؛ و بر همین اساس، پژوهش را می‌توان مقدمه‌ای برای مطالعات بعدی و تحلیلی‌تر در این حوزه دانست.

 

مفهوم‌شناسی عفاف، حیا و غیرت از دیدگاه فقه و اخلاق

دکتر شفیعی سروستانی با بررسی تطبیقی سه مفهوم بنیادین اخلاق جنسی در اسلام (عفاف، حیا و غیرت از منظر لغت، فقه، اخلاق و روایات) گفت: این مفاهیم نه‌تنها در اخلاق اسلامی جایگاه ریشه‌ای دارند، بلکه از منظر فقهی نیز دارای آثار و احکام مشخصی هستند و فهم دقیق آن‌ها می‌تواند به ترسیم دقیق‌تر مرزهای فقه و اخلاق یاری رساند.

 

وی با اشاره به مفهوم عفاف گفت: این واژه در لغت به معنای خویشتن‌داری، پاک‌دامنی، پارسایی و پرهیز از حرام است. در فقه، عفاف از ارکان عدالت به شمار می‌رود و دو رویکرد اصلی در میان فقها وجود دارد: برخی مانند شیخ انصاری عفاف را ملکه‌ای نفسانی و حالت پایدار درونی می‌دانند و از این‌رو تحصیل آن را مستحب می‌دانند. در مقابل، فقهایی مانند آیت‌الله خویی آن را صرفاً به عنوان ترک عملی محرمات در نظر می‌گیرند که در این صورت، عفاف واجب خواهد بود.

 

ایشان افزود: در اخلاق اسلامی، عفاف یکی از چهار فضیلت بنیادی (در کنار حکمت، شجاعت و عدالت) محسوب می‌شود و علمای اخلاقی چون ابوعلی مسکویه و فیض کاشانی آن را تسلط عقل و شرع بر قوای شهوانی معرفی کرده‌اند. از منظر روایی نیز، عفاف جایگاه برجسته‌ای دارد. از امام باقر علیه السلام نقل شده که: «ما عُبِدَ اللهُ بشیءٍ أفضلَ مِن عِفَّةِ بَطنٍ و فَرجٍ»، که نشان‌دهنده اهمیت فوق‌العاده عفاف به عنوان عبادتی برتر است. البته برخلاف برداشت‌های رایج، عفاف مفهومی جنسیتی نیست و به‌هیچ‌وجه نباید آن را صرفاً صفتی زنانه تلقی کرد، بلکه به معنای ترک آگاهانه گناه توسط انسان مؤمن، اعم از زن و مرد است.

 

استادیار دانشگاه قرآن و حدیث در ادامه، در تبیین مفهوم حیا گفت: حیا در لغت به معنای شرم، نجابت، توبه، انقباض نفس از زشتی‌ها و پرهیز از عمل ناپسند به دلیل ترس از مذمت دیگران است. فقها در متون فقهی، معمولاً معنای لغوی را پذیرفته ‌اند و گاه آن را ملکه ‌ای نفسانی دانسته‌ اند که از انجام زشتی جلوگیری می‌کند. گرچه حکم تکلیفی حیا به‌صراحت در فقه بیان نشده، اما بر اساس روایاتی چون «الحیاء من الإیمان» و قرار گرفتن آن ذیل "باب استحباب الحیاء"، می‌توان آن را امری مستحب و نشانه‌ای از ایمان کامل دانست.

 

وی اظهار داشت: در نگاه اخلاقی، حیا فضیلتی است که حد میانه بین وقاحت و حماقت (خرق) را تشکیل می‌دهد و علمای اخلاق، آن را بازدارنده‌ای از ارتکاب محرمات از ترس سرزنش دانسته‌اند که در بسیاری از موارد حتی اعم از تقوا دانسته شده است. از جمله روایات مهم در این زمینه، سخن امام صادق علیه السلام است که فرمود: «الحیاء و الإیمان مقرونان فی قرن، فإذا فُقِد أحدهما فُقِد الآخر».

 

ایشان با تأکید بر تمایز بین حیا و تقوا گفت: حیا برخاسته از نگاه دیگران است، در حالی که تقوا مبتنی بر نظارت الهی است؛ از این‌رو ممکن است فردی باحیا باشد اما متقی نباشد، یا بالعکس.

 

دکتر شفیعی سروستانی در ادامه در تبیین و تحلیل مفهوم غیرت گفت: این واژه در لغت به معنای حمیت، مردانگی و نفرت از مشارکت بیگانه در امر محبوب است. فقها نیز غالباً همین معنا را به کار برده‌اند و برخی فقهای معاصر، غیرت را به عنوان نگهبانی از آنچه حفظ آن واجب است تعریف کرده‌اند. هرچند حکم تکلیفی غیرت به ‌صراحت در فقه نیامده، اما از طریق استنباط از روایاتی مانند حرمت دیاثت (بی‌غیرتی) و قرار گرفتن آن در باب «وجوب الغیرة علی الرجال»، می‌توان آن را واجب شرعی تلقی کرد.

 

وی افزود: در اخلاق، غیرت صفتی نفسانی است که فرد را نسبت به حفظ آبرو، حیثیت و پاکدامنی خود و نزدیکانش حساس می‌سازد. این صفت در سنت اسلامی نه‌تنها جنبه دفاعی دارد، بلکه عامل مهمی در خویشتن‌داری جنسی فردی نیز هست. روایات متعددی نیز بر اهمیت غیرت تأکید دارند؛ از جمله روایت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم: «کان إبراهیم غیوراً، و أنا أَغیَرُ منه»، و سخن امام علی علیه السلام: «لا یزنی الزانی و هو غیور».

 

ایشان در پایان تاکید کرد: شباهت‌های فراوان میان تعاریف فقهی و اخلاقی این مفاهیم، بیش از آن‌که ناشی از تأثیرپذیری فقها از علمای اخلاق یا بالعکس باشد، ناشی از اشتراک این دو حوزه در معنای لغوی مفاهیم است. این موضوع نشان می‌دهد که برای پیش‌برد پژوهش در این حوزه، نیازمند تحلیل‌های ژرف‌تر و پرداختن به نسبت‌های مفهومی، معرفتی و وجودی میان این مفاهیم هستیم، امری که می‌تواند در مراحل بعدی پژوهش مورد توجه ویژه قرار گیرد.

در ادامه این نشست، حجت الاسلام دکتر محمدتقی سبحانی‌نیا، دانشیار دانشگاه قرآن و حدیث به عنوان ناقد و دیگر سخنران این نشست علمی گفت: نظم، دقت و تتبع گسترده و دقیق در پژوهش موضوع ارائه شده قابل ستودنی است. اما لازم است تبیین دقیقی از روابط میان این واژگان و مفاهیم آن در نحوه کنار هم قرار گرفتن آنها نیز ارائه شود. یعنی مفاهیمی همچون عفاف، حیا و غیرت مانند «سه جزیره جداگانه» در کنار هم آمده‌اند، بی‌آنکه ارتباط تنگاتنگ یا نسبت وام‌داری آن‌ها از یکدیگر به‌طور دقیق و تحلیلی توضیح داده شود.

 

وی افزود: در این موضوع لازم است تا یک جمع‌بندی مفهومی واحد و قابل دفاع نیز ارائه شود چرا که در مواردی میان دیدگاه فقها و علمای اخلاق اختلاف وجود دارد. برای نمونه در اینکه آیا مفاهیم مورد نظر «ملکه» هستند یا «عمل خارجی» پژوهشگر موضعی نقّادانه و تحلیلی اتخاذ می‌کرد تا دیدگاه خود را تقویت کند.

 

ایشان در بیان تفاوت‌های بنیادین فقه و اخلاق اظهار داشت: فقه ناظر به احکام پنج‌گانه (واجب، مستحب، حرام، مکروه، مباح) است، در حالی که اخلاق به حوزه ارزش‌گذاری‌های ارزشی و زیبایی‌شناسانه (خوب، بد، زشت، زیبا) تعلق دارد. مثلا در روایت «من از ابراهیم غیورترم»، پرسشی مطرح است به اینکه: آیا این روایت به معنای نقص در غیرت حضرت ابراهیم است یا باید آن را به معنای دیگری تفسیر کرد؟

 

حجت الاسلام دکتر سیدمحمدباقر میرصانع، استادیار پژوهشگاه قرآن و حدیث به عنوان ناقد و دیگر سخنران این نشست علمی گفت: در موضوعی که ارائه شد لازم است تا پردازش و تحلیلی دقیق از داده‌ها صورت گیرد. چرا که در  مطالب ارائه شده بیشتر به گردآوری آرا پرداخته شده و در زمینه پردازش و فراوری مفهومی آن‌ها نیز باید توجه می شد.

 

وی افزود: در این موضوع لازم است تا روش‌شناسی دقیقی برای تحلیل نظرات فقها و علمای اخلاق انجام شود و اکتفا به تعاریف اولیه فقها برای تعریف مفاهیم فقهی ناکافی است و لازم است لوازم و مصادیق مفاهیم نیز از دل مباحث جزئی فقهی استخراج و تحلیل شود.

 

ایشان در زمینه تفاوت‌های بنیادین فقه و اخلاق اسلامی گفت: فقه ناظر به تنظیم حلال و حرام خداوند است، حال آن‌که اخلاق اسلامی، به‌ویژه در سنت متأثر از فلسفه یونانی، بیشتر بر "حد وسط" و اعتدال اخلاقی (مانند نظریه خواجه نصیرالدین طوسی درباره شراب‌خواری شاهان) تمرکز دارد. این تفاوت رویکرد می‌تواند به برداشت‌های متفاوت از مفاهیمی نظیر عفت بینجامد.

 

استادیار پژوهشگاه قرآن و حدیث افزود: بررسی نسبت‌های سه‌گانه مفهومی، وجودی و معرفتی میان عفاف، حیا و غیرت و نیز بررسی روابطی تباین، عموم و خصوص مطلق یا تساوی مفاهیم، روابط علی و معلولی و نیز اثر شناخت یکی از مفاهیم بر فهم دیگری می تواند در راستای این پژوهش صورت گیرد

 

وی اظهار داشت: همچنین این پرسش مهم مطرح است؛ چرا یک موضوع باید در دو حوزه فقه و اخلاق مشترک باشد؟ آیا این اشتراک نشان از خلط علمی است یا بدین معناست که هر علم از زاویه‌ای متفاوت به موضوع می‌پردازد؟

 

ایشان در پایان گفت: در پژوهش ها برای استفاده از روایت «العلم ثلاثة» در تقسیم‌بندی علوم (فقه، اخلاق، کلام) اشکال دارد و این تفسیری متأخر و فاقد دقت فنی لازم است و صرف آوردن آیات و روایات بدون ارائه نتیجه‌گیری تحلیلی یا داوری تطبیقی میان دیدگاه فقها و علمای اخلاق، کمکی به پیشرفت پژوهش نمی کند.

 

در ادامه این نشست، دکتر شفیعی سروستانی در پاسخ به نقدهای مطرح‌شده گفت: رویکرد اصلی پژوهش، گزارش و گردآوری دیدگاه‌های فقها و علمای اخلاق بوده است، نه تحلیل یا اتخاذ موضع انتقادی. نقد دیدگاه‌ها یا اتخاذ مبنای نظری مستقل، خود نیازمند پژوهشی جداگانه و مفصل است که از دامنه این پژوهش فراتر می‌رود. بنابراین، انتظار موضع‌گیری تحلیلی یا جمع‌بندی نهاییِ مبنایی، خارج از چارچوب تعیین‌شده برای پژوهش بوده است.

 

ایشان با پذیرش پیشنهاد بررسی همپوشانی‌ها و مرزهای مفهومی میان حیا، عفاف و غیرت و نیز نسبت‌های سه‌گانه مفهومی، وجودی و معرفتی، این موضوع را "قابل تأمل و ارزشمند" دانست و گفت: با این حال، پرداخت دقیق به این روابط عمیق و گسترده ممکن است در قالب یک پژوهش نگنجد و به پژوهشی مستقل نیاز داشته باشد.

 

وی در پاسخ به انتقاد درباره خلط میان فقه و اخلاق، اظهار داشت: اشتراک برخی موضوعات در این دو حوزه، طبیعی و ریشه‌دار در سنت معارف اسلامی است و جدایی ذاتی میان فقه و اخلاق در فضای اسلامی معنا ندارد و این دو شاخه از علوم اسلامی، در بسیاری موارد به‌صورت تنگاتنگ به یک موضوع می‌پردازند، هرچند از منظر و هدف متفاوت هستند.

 

یادآور می شود پنجمین پیش ‌نشست همایش ملی فقه و اخلاق؛ نسبت‌های علم‌شناختی با موضوع  "موضوعات مشترک فقه و اخلاق؛ مطالعه موردی عفاف، حیا و غیرت" با حضور دکتر ابراهیم شفیعی سروستانی؛ استادیار دانشگاه قرآن و حدیث به عنوان ارائه کننده و حجت‌الاسلام دکتر محمدتقی سبحانی‌نیا؛ دانشیار دانشگاه قرآن و حدیث و حجت‌ الاسلام دکتر سیدمحمدباقر؛ استادیار پژوهشگاه قرآن و حدیث به عنوان ناقد و دکتر محمدامین خوانساری؛ استادیار پژوهشگاه قرآن و حدیث به عنوان دبیر علمی نشست در روز چهارشنبه 25 تیر ماه 1404، ساعت 10 در سالن جلسات پژوهشگاه قرآن و حدیث برگزار شد.

 

 دریافت اخبار و برنامه های پژوهشگاه قرآن و حدیث در پیام رسان ایتا

https://eitaa.com/quran_hadith

 

دریافت صوت پنجمین پیشن نشست علمی همایش فقه و اخلاق