خامه چگونه مى‏تواند ابعاد دانش او را بنمایاند که او «باب علم و حکمت» و «گنجینه بزرگ دانشِ» پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و همه انبیاى الهى بوده است؟ و قلم، چه سان مى‏تواند گستره علمى على( را رقم زند که تمام دانش‏هاىِ قرآنى، دینى، بلایا و منایا (حادثه‏ها و مرگ‌ها) را در نوردیده بود و گذشته‏ها و آینده‏ها برایش چونان آنچه در پیش دید است، روشن و آشکار بود؟

بنا بر این، برای این سؤال که: «گستره دانش علی علیه السلام تا کجاست؟»، نمی‌توان پاسخی یافت و آن را از روزنه نگاشته‏ها و دفترها نمودار ساخت و ابعاد آن را نمایاند. دانش گسترده علی علیه السلام چنان بود که چون اندکى از آن نموده مى‏شد، دیده‏ها خیره مى‏گشتند و خِرَدها حیران مى‏ماندند و رعشه بر اندام‏ها مى‏افتاد. به این کلام مولا( بنگرید:

۰.اِندَمَجتُ عَلىٰ مَکنُونِ عِلمٍ لَو بُحتُ بِهِ لاَضطَرَبتُمُ اضطِرابَ الأرشِیَةِ فِی الطَّوِىِّ البَعیدَةِ.^۱

۰.من در اسرارى سر به مُهر، فشرده شده‏ام که اگر از آنها سخن بگویم، چون ریسمان در دلِ چاهى ژرف، به لرزه خواهید افتاد.

چگونه مى‏توان ابعاد دانشى را ترسیم کرد که آنچه اندکى از آن به اقتضاى حال، و نه واقع، در چهارده قرن پیش در باره پیدایش جهان آفرینش، آفرینش فرشتگان و آسمان و زمین و انسان و حیوان، جامعه‏شناسى، روان‏شناسى، تاریخ، ادبیّات، فیزیک، ریاضیّات، زمین‏شناسى، سیاست و... رُخ نموده، براى دانشیان امروز، با همه پیشرفت و تکامل علوم، تازگى دارد؟

آیا مى‏توان تمام زوایاى دانش کسى را شناخت و شناساند که بلند قامت و استوار ایستاد و صلاى «سَلونی قبلَ أن تَفقِدونی» را سر داد و هرگز و در برابر هیچ پرسشى فرو نمانْد و این مدّعا در تاریخِ پیش و پس از او جز خود او مصداقى نیافت؟!

گستره دانش او در هاله‏اى از ابهام مانده و خواهد ماند؛ چرا که پیامبر خدا( خطاب

فراموشکارت نسازد؛ امّا براى شریکان خود بنویس. على( گفت: پرسیدم: اى پیامبر خدا! شریکان من چه کسانى هستند؟ فرمود: پیشوایان از بین فرزندانت.

در انعکاس شعاعى از دانش امام علی علیه السلام، از کلام خود ایشان بهره مى‏جوییم که اصبغ بن نُباته آن را این گونه حکایت نموده است: هنگامى که براى خلافت با على بن ابى طالب( بیعت شد، در حالى که عمامه پیامبر خدا( را بر سر نهاده و رداى وى را پوشیده بود، بر منبر وعظ مردم فرمود:

۰.اى مردم! پیش از آن که مرا از دست بدهید، از من بپرسید؛ چرا که دانش پیشینیان و پسینیان، نزد من است. آگاه باشید! سوگند به خدا، اگر تکیه‌گاهى (مسندى) برایم نهاده شود، در بین توراتیان، به توراتشان و در بین انجیلیان، به انجیلشان و در بین زبوریان، به زبورشان و در بین اهل قرآن، به قرآنشان داورى خواهم کرد، تا آن جا که هر یک از این کتاب‏ها سر برآورد و بگوید: اى پروردگار من! على به حکم تو داورى کرد.^۱

احادیث و نقل‏هاى قابل اعتماد تاریخى که بیان‌کننده دانش على بن ابى طالب( و گستره آن هستند، فراوان‌‏اند^۲ و دانشمندان منصف از اهل سنّت نیز آنها را نقل و کتاب‏هاى زیادى در این باره تألیف کرده‏اند.^۳ این احادیث با همه گستردگى، در برابر آنچه از دانش مولا به دست ما نرسیده ـ که ذکر عوامل آن، بحث دیگرى مى‏طلبد ـ بسى اندک است.

در واقع، تأمّل در گستره دانش امام على( بسى شگفتى‏آور است. قلم، آن گاه که مى‏خواهد در باره دانش على( حقیقتى را رقم زند و واقعیتى را آشکار نماید، در برابر دریایى موج‏خیز قرار مى‏گیرد که نه کرانه آن، پیدا و نه ژرفاى آن، دست‏یافتنى است.