طبیعى است که خو نگرفتن به تن‏پرورى و عیّاشى و عادت دادن خود به زندگى سازنده و مقاومت در سختى‏ها، ورزشى روحى است که اراده انسان را تقویت مى‏کنند.^۱ این قوّت اراده موجب مى‏شود که جان و روان انسان در برابر بیماری‌هاى روحى، مصونیت پیدا کنند. یکى از مواردى که قرآن کریم تصریح کرده است که «تصبّر بر ناگواری» و مقاومت بر سختى، موجب پیدایش مصونیت روانى و ملکه تقوا مى‏گردد، عبادت روزه است. از نظر قرآن، تحمّل سختى روزه، موجب پدیدار شدن ملکه تقوا در انسان مى‏شود.^۲

بنا بر این، عامل اصلى و ریشه واقعى ملکه عصمت، اراده و انتخاب انسان است که به طور کلّى در همه انسان‏ها وجود دارد و آنان در بسیارى از امور زندگى خویش در حدّ و اندازه عصمت از گناه، از آن بهره مى‏برند که نتیجه مى‏گیریم اگر این اراده را در ترک تک تک گناهان به کار گیرند، به مقام عصمت نائل خواهند آمد، چنان که مى‏بینیم بسیارى از مؤمنان در مورد بسیارى از گناهان، معصوم گردیدند، به طورى که مى‏توان یقین داشت هیچ گاه از روى عمد، مرتکب آنها نخواهند شد؛ گناهانى همچون: انکار خداوند، ترک نماز واجب، شرب خمر، کشتن انسان بى‌گناه، خوردن گوشت خوک و مانند آن.

بنا بر این، معصوم کسى است که حال او نسبت به همه گناهان، چونان حال مؤمنان خالص نسبت به گناهانِ ذکر شده است که با تلقین به نفس، تمرین و تقویت اراده در این زمینه مى‏توانند بِدان دست یابند، هر چند نه در همه عمر، بلکه در برهه قابل توجّهى از زمان باشد.

همین اراده و انتخاب است که با تکرار عمل صالح و اجتناب از گناهان، انسان را از مرتبه «ایمان»، به مرتبه «تقوا» و با مواظبت بر ملکه «تقوا»، به مرتبه «یقین» مى‏رساند و یاورى بسیار کارگشا در تحصیل مقام عصمت است.^۳

خطر عادت‌هاى زشت و زیانبار، این است که معتاد به خود را رها نمى‏کنند. انسان، گاه آن قدر آلوده مى‏گردد و در منجلاب فساد فرو مى‏رود که تلاش‏هاى دیگران نیز براى نجات او، سودى نمى‏بخشد.

عکس این مطلب نیز صادق است. هر گاه انسان مدّتى خود را به پاکى و اجتناب از گناهان و کارهاى ناشایست عادت داد، به تدریج، حالت انزجار از کارهاى زشت در وى ایجاد مى‏گردد و اجتناب از محرّمات نزد وى به صورت ملکه پایدار نفسانى در مى‏آید که همان ملکه عدالت و تقواست. اگر این ملکه قوّت یافت، به عصمت مطلق نیز مى‏رسد که نمونه‏هایى از آن، هم در خاندان نبوّت و هم خارج از این خاندان مشاهده شده است.

حال، این سؤال پیش مى‏آید که: انسان چگونه مى‏تواند خود را به ترک گناه عادت دهد، بویژه این که بسیارى از گناهان، مورد علاقه انسان هستند؟

پاسخ، این است که: انسان با اراده و تصمیم مى‏تواند خود را به ترک گناه عادت دهد، هر چند میل شدید به انجام آن داشته باشد. این جاست که در باره ریشه‏یابى «عصمت» به یک اصل مى‏رسیم و آن، این است که هر چیزی که در تقویت اراده انسان مؤثّر باشد، در پیدایش ملکه تقوا و عصمت نیز مى‏تواند نقش عمده‏اى داشته باشد. بدین جهت، امام کاظم علیه السلام در مقام نیایش عرضه مى‏دارد:

۰.وَ قَدْ عَلِمْتُ أَنَّ أَفْضَلَ زادِ الرّاحِلِ إِلَیکَ عَزْمُ إِرادَةٍ یَخْتارُکَ بِها.^۱

۰.به یقین دانستم که بهترین توشه کسى که به سوى تو حرکت مى‏کند، تصمیم و اراده‏اى است که به واسطه آن، تو را انتخاب کند.

به همین دلیل، در متون اسلامى، امورى که موجب تقویت اراده می‌شوند، عامل پیدایش عصمت شناخته شده‌اند. امام على علیه السلام در این باره فرموده است:

۰.اَلتَّصَبُّرُ عَلَى الْمکرُوهِ یَعْصِمُ الْقَلْبَ.^۲

۰.مقاومت بر ناگوارى، موجب «عصمت» دل است.