آن گونه که باید، در مواهب الهى تصرّف مى‏کند. از این‏جا، رابطه میان دو بخش این آیه، روشن مى‏شود.

ارتباط آیه با اهل بیت علیهم السلام

این آیه نورانی، اشاره می‌کند خداوند، چون مُضطرّی او را بخوانَد، به ندای کمک‌خواهی او پاسخ می‌دهد و گرفتاری و سختی‌اش را برطرف می‌سازد. در ادامه نیز اشاره می‌کند: این خداوند است که به انسان‌ها جانشینی می‌بخشد. با عنایت به این دو مفهوم کلّی در روایات شیعه، این آیه بر وجود نازنین امام عصر علیه السلام تطبیق شده است.

امام باقر علیه السلام در تفسیر این آیه و بیان مصداقِ آن مضطرى که دعایش به اجابت مى‏رسد، فرمود:

۰.نَزَلتْ فِی القائِمِ.^۱

۰.[این آیه] در مورد قائم، نازل شده است.

در روایتى دیگر از ایشان، آمده است که فرمود:

۰.وَ اللّهِ‏! کَأَنّی أنْظُرُ إلَى القائِمِ، وَ قدْ أسْنَدَ ظَهْرَه إلىَ حَجَرٍ ثُمَّ یَنشُدُ اللّهَ ‏... هُوَ وَ اللّهِ‏ المُضطَرُّ فى کِتابِ اللّهِ‏ فی قَولِهِ: (أَمَّن یجِیبُ الْمُضْطَرَّ إِذَا دَعَاهُ وَ یَکشِفُ السُّوءَ وَ یَجْعَلُکُمْ خُلَفَاءَ الْأَرْضِ).^۲

۰.به خدا سوگند! گویا من مهدى را مى‏بینم که پشت به حجر الأسود زده و خدا را به حقّ خود مى‏خوانَد... به خدا سوگند، مُضطر در کتاب خدا‏ در آیه (أَمَّن یجِیبُ الْمُضْطَرَّ...) اوست!

در حدیث دیگرى از امام صادق علیه السلام چنین آمده است:

۰.نَزَلَتْ فی القائِمِ مِن آلِ مُحَمَّدٍ، هُوَ ـ وَ اللّهِ ـ‏ المُضطَرُّ! إذا صَلَىٰ فِى المَقامِ رَکعَتَینِ وَ دَعا إلَى اللّهِ عز و جل فَأَجابَهُ، وَ یَکشِفُ السّوءَ وَ یَجعَلُهُ خَلیفَةً فِی الأرضِ.^۳

إِذَا دَعَاهُ). لذا این افراد ناکام، چون دیگر اسباب را در کنار خداوند با قلب و دل خود می‌خوانند، در واقع، این شرط استجابت را ندارند، در صورتی که اگر خالصانه، تنها او را بخوانند و دل از تمامی اسباب ظاهری قطع کنند، به حکم این آیه و دیگر آیات قرآن، قطعاً خداوند، دعای آنان را برآورده می‌کند و گرفتاری آنان را برطرف خواهد نمود.^۱

مراد از (وَ يَجْعَلُكُمْ خُلَفَاءَ ٱلْأَرْضِ)

عبارت (وَ يَجْعَلُكُمْ خُلَفَاءَ ٱلْأَرْضِ) که در ادامه آیه آمده، باز خطاب به مشرکان است. خداوند بعد از اشاره به خداشناسی فطری آنان می‌گوید: او کسی است که شما را پس از اجداد و پدرانتان و نیز بعد از اقوام گذشته، جانشین آنان در روی زمین ساخت و بعد از مرگ و نابودی آنان، به شما حیات و امکان زندگی داد، چنان که خداوند می‌فرماید:

(هُوَ الَّذِى جَعَلَکُمْ خَلَائفَ الْأرْضِ.^۲

اوست کسى که شما را در زمین، جانشینان [نسل‏هاى گذشته‏] قرار داد).

بنا بر این، مراد از «خُلفاء الأرض»، ساکنان زمین و صاحبان آن است. خداوند با همه نعمت و اسباب رفاه و آسایش و آرامشی که در زمین قرار داده، انسان را حکمران این کره خاکى ساخته و او را براى سلطه بر آن، آماده کرده است:

(أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللهَ سَخَّرَ لَکم ما فِى الْأَرْضِ.^۳

آیا نمى‏بینى که خداوند، هر آنچه را در زمین است، به تسخیر شما در آورده است؟).

امّا گاهى بلاها و موانعى پیش مى‏آید و قدرت تصرّف آدمى را کاهش مى‏دهد. بنا بر این، اگر انسان مضطر شود و به درگاه خدا رو آورد، به لطف و کرمش، این بلاها و موانع را برطرف مى‏سازد و پایه‏هاى خلافت و تسخیر انسان را استحکام مى‏بخشد و انسان،