۰.همانا خداوند در اموال ثروتمندان به اندازه‏اى که [نیاز] تهی‌دستانشان را کفایت کند، حقّ واجب فرموده است و اگر تهی‌دستان، گرسنه و برهنه و رنجور شوند، به سبب آن است که ثروتمندان، حقّ آنان را نداده‏اند و خدا حق دارد که روز قیامت، ثروتمندان را بازخواست و براى این کار، عذابشان کند.^۱

در روایتى از علی علیه السلام نقل شده که فرمود: از پیامبر صلی الله علیه و آله پرسیدم: آیا در مال انسان، حقّى غیر از زکات هست؟ فرمود: «آرى. نیکى به خویشاوندان، حتّى موقعى که قطع رحِم کرده است». سپس فرمود: «به نبوّت من، اقرار نکرده است کسى که شب، سیر بخوابد و همسایه مسلمانش گرسنه باشد».

آن گاه فرمود: «جبرئیل علیه السلام آن قدر در مورد همسایه به من سفارش کرد که گمان کردم همسایه از همسایه، ارث مى‏بَرَد».^۲

مردى از بنى تمیم، خدمت پیامبر صلی الله علیه و آلهرسید و گفت: «ثروت فراوانی دارم و عیالوار هم هستم. چگونه انفاق نمایم و چگونه آن را خرج کنم؟

پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «ابتدا باید زکات مالت را بدهى تا مالت پاک شود و به نزدیکانت ببخشى و حقّ فقیر و همسایه و مسکین را بشناسى».^۳

۵. هماهنگى دین با عواطف و فطرت انسانى

انسان، به طور طبیعى مایل است که اگر مالى دارد و مى‏تواند خدمتى بکند، در وهله اوّل به نزدیک‏ترین افراد به خودش خدمت کند و مشکل آنان را حل سازد. در این مورد، یکى از نکاتى که انسان باید آن را در مصرف مال حلال در نظر بگیرد، رعایت اولویت‏هاست. در روایتی از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله نقل شده که فرمود:

۰.إذا کانَ أحَدُکُم فَقیراً فَلْیَبدَأْ بِنَفسِه، وَ إنْ کانَ فَضْلاً فعَلىٰ عِیالِهِ، وَ إنْ کانَ فَضْلاً فَعَلىٰ قَرابَتِهِ (أو قالَ: عَلىٰ ذی رَحِمِهِ)، وَ إنْ کانَ فضْلاً فَهاهُنا وهاهُنا.^۴

گفت: زمانى که نوجوان بودم، کار مى‏کردم و پنج درهم مزد مى‏گرفتم و آن را خرجِ دایى خود مى‏کردم.^۱

۳. حقّ خویشاوندان، مقدّم بر دیگران است.

خویشاوند فقیر، حقّ بیشترى نسبت به دیگران بر انسان دارند و باید پیش از دیگران، حقوق آنها پرداخت شود. از امام حسین علیه السلام نقل شده، از پیامبر صلی الله علیه و آله شنیدم که فرمود:

۰.وقتى مى‏خواهى انفاق کنى، از خانواده‏ات شروع کن: پدر، مادر و خواهر و برادر و سپس به کسانى که در مرتبه بعد هستند.^۲

یعنى به ترتیب قرابتى که انسان با دیگران دارد، به همان ترتیب، آنان در اموال انسان، حق پیدا مى‏کنند و اگر آنان نیازمند باشند، صدقه به دیگران، روا شمرده نشده است. از این رو، پیامبر صلی الله علیه و آله در روایتى فرموده است:

۰.لا صَدَقَةَ وَ ذو رَحِمٍ مُحتاجٌ. ^۳

۰.صدقه [به دیگران روا] نیست، در حالى که انسان، خویشاوند نیازمندى دارد.

۴. علاوه بر خویشان، فقیران نیز در اموال دیگران، حق دارند

از امام على علیه السلام روایت شده که فرمود:

۰.إنَّ اللّهَ‏ سُبحانَهُ فَرَضَ فی أموالِ الأَغنِیاءِ أقواتَ الفُقَراءِ، فَما جاعَ فَقیرٌ إلاّ بِما مُتِّعَ بِهِ غَنیٌّ، وَ اللّهُ‏ تَعالیٰ سائِلُهُم عَن ذٰلِکَ.^۴

۰.همانا خداى سبحان، روزىِ فقیران را در اموال ثروتمندان، قرار داده است. پس فقیرى گرسنه نمى‏ماند، جز به کامیابىِ توانگران و خداوند از آنان، در مورد گرسنگى گرسنگان، خواهد پرسید.

در روایت دیگرى که از امام علی علیه السلام نقل شده، توضیح بیشترى داده شده است: