آیه (فَٔاتِ ذَا ٱلْقُرْبَىٰ) در سوره اسراء که مکّی است، قرار دارد. پس با توجّه به این که قضیه بخشش فدک به زهرا( در مدینه بوده، چگونه این آیه بعد از سوره حشر، نازل شده است؟ پاسخ، این است که گاه سوره‌ای مکّی، حاوی آیاتی مدنی است و گاه بالعکس. بنا بر این، اطلاق مکّی و مدنی بر اساس غالبِ آیات است. سخن طَبرِسی در مجمع البیان، تأیید این امر است که گفته: «سوره بنی‌اسرائیل، سراسر، مکّی است و گفته شده، بجز پنج آیه از آن مکّی است» و آیه (فَٔاتِ ذَا ٱلْقُرْبَىٰ) را از جمله آنها برشمرده است و آن را از حسن بصری نقل کرده است و ابن ‌عبّاس، سه آیه دیگر بدان افزوده است.^۱

بنا بر این، گفته آلوسی که آیه از مستثنیات نیست، وجهی ندارد.

همچنین احتمال تکرار نزول نیز وجود دارد، چنان که آلوسی برای مستشکل خود، در باره «آیه تبلیغ»، احتمال تکرار نزول را مطرح می‌کند و معتقد است این آیه، یک بار در مکّه و یک بار در مدینه نازل شده است.^۲

اشکال سوم: انکار بخشش فدک

مشهور است که فاطمه( بعد از رحلت پیامبر صلی الله علیه و آله، فدک را به عنوان ارث، طلب کرد. این، بدان معناست که در روزگار پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و زمان نزول آیه، فدک به او بخشیده نشده است.

پاسخ

در پاسخ می‌گوییم: عطا شدن فدک به فاطمه(، منحصر به این روایات نیست، به گونه‌ای که نمی‌توان به آسانی و به دلیل وجود یکی دو روایت معارض، آنها را کنار نهاد. راه حلّ علمی هنگام پیش آمدن این گونه تعارض‌ها، اندیشیدن در مفاد روایات و دلالت آنها در هر دو سوی تعارض و سازگار نمودن آنهاست. در این جا نیز می‌توان گفت: فاطمه( ابتدا به درستی و با راستی تمام، ملکیت خود را بر فدک، اعلام کرد و اقدام حکومت را در خلعِ ید کارگزارانش در فدک، به محاکمه کشید. حکومت وقت، بر خلاف قوانین قضایی و به جای این که متصرّفان نوپیدا را مدّعی بداند و از آنها دلیل و بیّنه بخواهد، فاطمه( را با آن که ذو الید و اختیاردار فدک بود، مدّعی خواند و اقامه بیّنه را بر عهده وی نهاد. فاطمه زهرا(، ناگزیر، شاهدانی آورد و چون دوباره بر خلاف قوانین قضایی، گواهی آنان پذیرفته نشد، باز، ناگزیر از استدلالی اقناعی بهره گرفت و راه

با فاء ترتیب آمده و جدا کردن آن از سیاق آیات، مشکل است ـ نشان می‌دهد که خطاب به پیامبر صلی الله علیه و آله در این آیه با توجّه به آیات قبل، از قبیل اشتراک در خطاب است و حکم در آن، عام است.

با این بیان، این اشکال بر طرف می‌شود؛ زیرا روایات، در صدد تعیین مصداق در آیه هستند.

اشکال دوم: مکّی بودن آیه

گفته‌اند: این آیه، مکّی است ـ چون سوره اسراء، مکّی است ـ و از آیات مستثنا ـ که بر خلاف، کلّ سوره در مدینه نازل شده باشد ـ نیز نیست. بنا بر این، چه طور پیامبر صلی الله علیه و آله در پیِ نزول آن، فدک را ـ که در سال هفتم فتح شده است ـ به فاطمه( بخشید؟

پاسخ

در پاسخ این اشکال، باید به این نکته توجّه داشت که کم نیستند آیاتی که در سوره‌های مکّی هستند و سببِ نزول‌های مدنی دارند^۱ و مفسّران در صدد جمع بین آنها بر آمده‌اند.^۲

در این آیه و روایات ذیل آن هم احتمالاتی مطرح است. از جمله احتمال دارد این آیه از مستثنیات باشد، یعنی این که سوره، مکّی است، امّا آیه با توجّه به سبب نزول آن، مدنی است. مرحوم مجلسی، این رأی را اختیار کرده است. او می‌گوید:

۰.گاه اشکال می‌شود سوره حشر [که بیانگر فتح خیبر و فدک است] مدنی است و