نقد سایر آرا

چنان‌که در تفسیر آیه گذشت، «آیه اُولی الأمر»، دلالت صریح دارد که آنان باید معصوم از گناه و خطا باشند و این ویژگی در همه علمای امّت، صحابیان پیامبر، امیران لشکر و جملگی خلفای راشدین، وجود ندارد.

گفتنی است اهل سنّت، ذیل آیه، یعنی عبارت (فَإِنْ تَنَازَعْتُمْ فِى شَىْ‏ءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى ٱللهَ وَٱلرَّسُولِ) را در باره اختلاف مسلمانان با اولو الأمر دانسته‌اند،^۱ در حالی که مخاطب ذیل آیه، همچون صدر آیه، مؤمنان هستند؛ چون وقتی مؤمنان، مأمور به اطاعت از اولو الأمر می‌گردند، باید به اوامر آنان، عمل کنند. لذا معنا ندارد که با آنها مخالفت و نزاع کنند، بلکه این تنازع، میان خود مؤمنان ممکن است روی دهد.

از امام باقر علیه السلام روایت شده که فرمود:

۰.وَ کیفَ یأمُرُهُمُ اللّهُ عز و جل بِطاعَةِ وُلاةِ الأَمرِ وَ یُرَخِّصُ فی مُنازَعَتِهِم، إنَّما قیلَ ذٰلِکَ لِلمَأمورینَ الَّذینَ قیلَ لَهُم: (أَطِیعُوا اللَهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ).

۰.چگونه ممکن است خداوند، مؤمنان را به اطاعت از اولو الأمر، فرمان ‌دهد و اجازه اختلاف و نزاع با آنان را نیز صادر کند؟ این عبارت به کسانی که مأمور به اطاعت از خدا و پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و اولو الأمر، شده‌اند، گفته شده است.^۲

پاسخ به چند اشکال

۱. بر خلاف فخر رازی، دیگر مفسّران اهل سنّت، برای فرار از استدلال مفسّران شیعه گفته‌اند: فرمان اطاعت از اولو الأمر در این آیه، مطلق و بدون قید و شرط نیست؛ چرا که خداوند در سوره اعراف می‌فرماید: (إِنَّ اللَهَ لا یأْمُرُ بِالْفَحْشاءِ)^۳ یا از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله روایت شده: «لا طاعةَ لمخلوقٍ فی معصیةِ الخالق». بنا بر این، معنای آیه این است که اطاعت از اولو الأمر تا زمانی که امر به معصیت خداوند نکرده‌اند، واجب است.^۴ از این رو،

«صاحبان امر» یا یک نفر است یا مجموعه امّت. اگر یک نفر باشد، باید جامعه اسلامى او را بشناسند و به او دسترسى داشته باشند تا بتوانند از او اطاعت کنند. بنا بر این، چون چنین شخصى را نمى‏شناسیم و به او دسترسى نداریم، معلوم مى‏شود مقصود خداوند متعال، فرد خاصّى نبوده است؛ بلکه مراد او «مجموع امّت اسلامى» است. در نتیجه بر اساس ره‌نمود قرآن، مردم وظیفه دارند از خدا و رسول صلی الله علیه و آله و آراى مجموع امّت اسلامى، پیروى کنند.^۱

فخر رازى، از این بیان نتیجه مى‏گیرد که اجماع امّت اسلامى، معصوم است و این آیه، بر حجّیت اجماع، دلالت دارد. بنا بر این، نتیجه دیدگاه یاد شده این است که مجموع امّت و جامعه اسلامى، خطا نمى‏کنند و معصوم هستند و اطاعت از چنین جمعى، مطلق واجب و هم‌سنگ اطاعت از پیامبر( است.

در پاسخ فخر رازى مى‏توان گفت:

اوّل آن که وقتى رأى تک تکِ امّت از خطا مصون نباشد، آراى مجموع آنان نیز معصومِ از اشتباه نخواهد بود، چرا که اجماع آنان، چیزی جز در کنار هم قرار گرفتن آن آرا و نگاهِ مجموعی به آنها نیست.

دوم آن که اتّفاق نظر در مسائل حکومتى، جز در موارد بسیار اندکى، عملاً غیر ممکن است.

سوم آن که هم آیات قرآن و هم پیامبر خدا(، معصومان امّت اسلام علیهم السلام را به طور رسمى معرّفى کرده‌اند.^۲ حال اگر مردم از آنان پیروى نکردند یا به دنبال شناخت آنان نرفتند و چشم بر واقعیات روشن بستند، مسئله دیگرى است که باید در جاى خود، ریشه‏هاى آن را بررسی نمود.