داد، در حالى که سوره معارج، مکّى است و پیش از هجرت، نازل شده است.

پاسخ شبهه اوّل

در کتاب‏هاى علوم قرآنى، این بحث مطرح شده که بسیارى از سوره‏هایی که مکّى نامیده مى‏شوند، بعضى از آیات نخستین آن، بر طبق تصریح مفسّران، در مدینه نازل شده است و به عکس، سوره‏هایى هستند که رسماً مدنى نامیده شده، ولى بعضى از آیات آنها، مکّى است.^۱

شبهه دوم. قرینه‌ای بر مکّی بودن سوره معارج، وجود دارد

در این حدیث آمده که «نعمان بن حارث»، در «ابطح» خدمت پیامبر صلی الله علیه و آله رسید، در حالى که «ابطح»، درّه‏اى در مکّه است و چنین چیزى با نزول آیه بعد از داستان غدیر خم، ناسازگار است.

پاسخ شبهه دوم

اوّلاً تعبیر به «ابطح»، تنها در بعضى از روایات است، نه در تمامى روایات، ثانیاً «ابطح» و «بطحاء»، هر زمین شنزارى است که سیل در آن، روان و جارى مى‏شود. در مدینه نیز چنین سرزمین‏ها و مناطقى هست که آنها را «ابطح» یا «بطحاء» مى‏نامند؛ مثل «بطحاء ذى الحلیفه»، در نزدیکی مدینه.^۲ در روایات و اشعار عرب نیز به این مناطق، اشاره شده است.

شبهه سوم. نزول (وَإِذْ قَالُواْ اللّٰهُمَّ إِن کانَ هٰذَا هُوَ الْحَقَّ مِنْ عِندِکَ فَأَمْطِرْ عَلَینَا) در جنگ بدر بوده

آیه (وَإِذْ قَالُواْ اللَّهُمَّ إِن کانَ هَذَا هُوَ الْحَقَّ مِنْ عِندِکَ فَأَمْطِرْ عَلَینَا حِجَارَةً مِّنَ السَّمَآءِ)^۳، به یقین در پیِ جنگ بدر نازل شده است. لذا زمان نزول آن، سال‏ها پیش از ماجراى غدیر است.

مى‏دهد: «براى کافران خواهد بود».^۱

از میان این سه احتمال، احتمال اوّل، قوى‏تر است، چون با روایات متعدّدى که در سبب نزول آیه وارد شده، مطابقت دارد. علّامه طباطبایی نیز با توجّه به سیاق آیات بعدی، همین رأی را می‌پذیرد، چرا که در تبیین آیه پنجم همین سوره می‌فرماید:

(فَاصْبِرْ صَبرْاً جَمِیلاً)،^۲ نشان می‏دهد که کسی از سرِ کفر و عناد، درخواست نزول عذاب کرده است. لذا خداوند، پیامبرش را سفارش به صبر در برابر این گونه رفتارها می‌کند.^۳

بنا بر این، خداوند مى‏فرماید: این عذاب، مخصوص کافران است و هیچ کس نمى‏تواند از آن، جلوگیرى کند: (للْكَافِرِينَ لَيْسَ لَهُ دَافِعٌ). همچنین در آیه بعد به کسى که این عذاب را فرو مى‏فرستد، اشاره دارد: (منَ ٱللهِ ذِى ٱلْمَعَارِجِ). «معارج»، جمع «معرج» به معناى پلّه یا جایى است که از آن صعود مى‏کنند و از آن جا که خداوند، مقامات گوناگونى براى فرشتگان قرار داده که با سلسله مراتب به سوى قرب خدا پیش مى‏روند، خداوند، «ذى المعارج»، نامیده شده است.

پاسخ به چند شبهه^۴

ابن تیمیّه در باره روایات سبب نزول آیه، شبهه‌هایی مطرح کرده که به طور فشرده به آنها می‌پردازیم و پاسخ می‌دهیم.

شبهه اوّل. سوره معارج، مکّی است

ماجراى غدیر بعد از بازگشت پیامبر صلی الله علیه و آله از حجّة الوداع، یعنى در سال دهم هجرى رُخ