ذى حجّه سال دهم هجرى است و آیه شریف، در صحراى عرفات بر پیامبر صلی الله علیه و آله ـ که مشغول انجام حجّة الوداع بود ـ نازل شد.^۱ طرفداران این نظریه، اهمّیت این روز را به این مى‏دانند که با تشریع حکم حج به عنوان آخرین واجب شرعى، نزول احکام آسمانى به پایان رسید و از آن پس، هیچ حکم دیگرى نازل نگردید و هیچ حکم شرعى‌ای نسخ نگشت.^۲ در این زمان، مشرکان از این که بر دین اسلام غلبه کنند، مأیوس و نا امید شدند.^۳

نقد نظریه دوم

۱. تکمیل احکام شرعى و به اتمام رسیدن تعالیم آسمانى، چگونه به دین اسلام صیانت مى‏دهد تا در دل دشمنان، ناامیدى ایجاد کند؟! چه اتّفاق مهمّى افتاده است که خداوند مى‏فرماید: دیگر از دشمنان دین مترسید؛ بلکه از من و از نافرمانى دستوراتم بترسید؟ خطر دشمنان و تهدید آنها، قبل از نزول آیات حج و پس از آن، چه تفاوتى کرده بود؟ آیا دشمنان اسلام با نماز و روزه و حجّ مسلمانان، دشمن بودند و آیا از این اعمال و مناسک، خطرى متوجّه آنان مى‏شد؟ مگر در طول تاریخ اسلام، ستمگران بى شمارى در سایه همین اعمال عبادى به جور و ستم خود، ادامه ندادند؟ اگر کامل شدن دین و احکام تشریعى آن، موجب حفظ آن دین خواهد شد، آیا ادیان آسمانى پیشین که به کمال خود رسیده بودند، از تحریف و تغییر، مصون ماندند؟! آیا امروزه از دین موسى علیه السلام و عیسى علیه السلام چیزى باقى مانده است؟ آیا زورمداران و مستکبران امروزى، از ظاهر دین اسلام که در بسیارى از کشورهاى عربى رایج است، ترسى دارند و با آن، مخالفتى نشان مى‏دهند؟

۲. به گواهی تاریخ، مشرکان پس از ناامیدى از غلبه بر پیامبر اکرم و شکست کامل اسلام، به مماشات با آن، راضى شده، تمایل داشتند که در کنار مسلمانان به عقاید خود پایبند باشند و به حیات جاهلى خود، ادامه دهند. از این رو، با مسلمانان و اعمال عبادى آنها نوعى هم‏زیستى پیدا کرده، نماز و روزه و حجّ آنها را پذیرفتند و حاضر شدند با

۲. اگر مراد از «الیوم»، روز خاصّی نباشد، باید طبق ظاهر آیه، عبارت: (الْیوْمَ یَئِسَ الَّذِینَ کَفَرُواْ مِن دِینِکُمْ فَلَا تَخْشَوْهُمْ وَ اخْشَوْنِ الْیوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیکُمْ نِعْمَتىِ وَ رَضِیتُ لَکُمُ الْإِسْلَامَ دِینًا؛ امروز، کافران از [زوال] آیین شما، مأیوس شدند. بنا بر این، از آنها نترسید و از [مخالفت] من بترسید! امروز، دین شما را کامل کردم و نعمت خود را بر شما، تمام نمودم و اسلام را آیین [جاودان] شما پذیرفتم). را با توجّه به سیاق آیات قبل و بعد که در باره تحریم مردار، خون، گوشت خوک و... است، تفسیر نمود، چنان که زمخشری، این کار را کرده است.^۱ بنا بر این، باید گفت: بیان حکم تحریم مردار، خون، گوشت خوک و قربانی بت‌ها، سبب ناامیدی کفّار و اکمال دین شده است، در حالی که اوایل هجرت، در آیه ۱۷۳ سوره بقره^۲، این حکم بیان شده بود. لذا می‌بایست یأس کفّار، پیش‌تر تحقق یافته باشد، نه در زمان نزول این آیه که اواخر عمر شریف پیامبر صلی الله علیه و آله است.

۳. روایات فراوان شیعه^۳ و شماری از روایات اهل سنّت،^۴ گویای نزول این آیه پس از نزول آیه اعلام ولایت امیر مؤمنان علی علیه السلام است. لذا نمی‌توان آن را متناسب با سیاق، معنا نمود.

۴. تمام روایات تفسیری ذیل عبارت (الْیوْمَ یَئِسَ الَّذِینَ کَفَرُواْ مِن دِینِکُمْ... رَضِیتُ لَکُمُ الْإِسْلَامَ دِینًا)، هیچ ارتباطی میان حکم تحریم مردار و خون و گوشت خوک و دیگر موارد مطرح شده در آیه با ناامیدی کافران از دین، و اکمال دین مطرح نکرده‌اند.^۵

نظریه دوم: روز نهم ذی‌حجّه و تشریع حکم حج

این نظریه، قول مشهور اهل سنّت است که معتقدند: «الیوم» در این آیه، اشاره به روز نهم