الف ـ کلمه توحید و ایمان («لا إله إلّا الله»)^۱

برخی از مفسّران، بر این باورند که مراد از کلمه پاک، توحید و ایمان به خداوند است. در این صورت، مراد از «کلمه ناپاک»، شرک است. بنا بر این، گواهى بر یگانگى خداوند در دل مؤمن، همچون درختی استوار و پا بر جاست که اصل و ریشه آن، ایمان به توحید، عدل، نبوّت و امامت است و شاخه آن نیز سخنان توحیدی مؤمن است که چون از زبان برآید و به آسمان برسد،^۲ میوه آن، پاداش الهى و خشنودى اوست.^۳

ب ـ اعتقاد حق^۴

تفسیر دیگر این که مراد از کلمه پاک، اعتقاد و باور پاک و حقّ است. این نگرش، واژه «قول ثابت» در بخش پایانى آیه را گواه سخن خود مى‏داند. بر پایه این دیدگاه، منظور از «کلمه خبیثه»، کلمه شرک است.^۵

با تأمّل در این دو دیدگاه، روشن می‌شود که هر دو بیانگر یک واقعیت هستند.

افزون بر این، قرآن، تسبیح خداوند، هر سخن نیکو، بندگى کردن و مؤمن نیز مصداق «کلمه طیّبه» به شمار آمده‌اند.^۶

۳. تأویل

چنان که روشن شد، خداوند، کلمه ایمان و اعتقاد حق را به درختی پاکیزه، ریشه‌دار (استوار)، بلند و باشکوه و پُر بار و برکت، تشبیه کرده است تا ماهیت پاکیزه، استوار و ثمربخش «ایمان» برای مسلمانان، ملموس شود.

امّا در بسیاری از احادیث، تاکید شده که منظور از «شجره طیبه»، اهل بیت پیامبر

د ـ خبیث

«خبیث»، نقطه مقابل «طیّب» است؛ یعنى هر چیز ناخوشایند که دلیل آن نیز، وجود یکى از ناپاکى‏هاى ظاهرى یا باطنى است.

ه‍ ـ اجتثّت

این واژه، به معناى کَنْدن جثّه است و جثّه نیز فرد آشکار، بارز و برآمده از هر چیزى است.^۱ به انسانِ در حالت نشسته یا خوابیده نیز جثّه گفته مى‏شود.^۲

تفسیر

۱. آیات و تشبیه به کار رفته در آن

در این آیات، دو تشبیه به کار رفته است: «کلمه طیبه» به «شجره طیبه» و «کلمه خبیثه» به «شجره خبیثه» تشبیه شده است. این که میان این واژه‏ها، چه پیوندى برقرار است، باید ویژگى برجسته «مشبّهٌ به»ها، یعنى «شجره طیّبه» و «شجره خبیثه» را بررسی کرد. ویژگى‏هاى یک درخت پاک، عبارت است از: زیبایى، خوش‌بویى، فرورفتگى ریشه‏ها در ژرفاى زمین، پاکیزگى، فرازمندى شاخه‏ها،^۳ پُربارى و میوه‏دهى،^۴ خوش‌مزه بودن میوه و فرح‌زایى به دلیل استوارى و از میان نرفتن^۵ و.... درخت ناپاک نیز، یعنى آن که از این ویژگى‏ها بى‏بهره است. قرآن کریم، ویژگى برجسته درخت پاک را، از میان خصوصیات پیش‌گفته، داشتن ریشه‏اى استوار، شاخه‏اى فرازمند و میوه‌دهى، و در درخت ناپاک نیز نداشتن ریشه استوار، برشمرده است.

۲. تفسیر «کلمه طیّبه»

مفسّران براى این تعبیر، مصادیقى را یادآور شده‏اند که به مهم‌ترین آنها اشاره مى‏شود: