اى کسانى که ایمان آورده‌اید! از [مخالفت فرمان] خدا بپرهیزید و وسیله‌اى براى تقرّب به او بجویید) آمده‌اند، مراد از «وسیله» را ائمّه اطهار علیهم السلام دانسته‌اند و در صدد بیان بزرگ‌ترین وسیله قرب الهی‌ا‌ند و نه انحصار؛ زیرا روایاتی دیگر، برخی امور اعتقادی و عبادی را مصداق وسیله و نزدیکی به خداوند خوانده‌اند.^۱

۳. تعمیم و تطبیق

ظاهر ابتدایی برخی آیات با توجّه به سیاق متنی، خاص است و گمان می‌رود چون در باره اشخاص خاصّی نازل شده، ویژه همان‌هاست؛ امّا پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و امامان علیهم السلام با فهم مراد و مقصود اصلی آیه، از زمان، مکان و اشخاص، الغای خصوصیت می‌کنند و پیام کلّی آیه را بر افرادی تطبیق می‌دهند که گاه به اقتضای مفهوم آیه، از اهل بیت و مصداق تام و تمام آیه هستند.

برای نمونه، خداوند در وصف ایثار انصار مدینه می‌فرماید:

(وَ یُؤْثِرُونَ عَلىٰ أَنفُسِهِمْ وَ لَوْ کَانَ بِهِمْ خَصَاصَةٌ.^۲

و [مهاجران را] بر خود مقدّم مى‌دارند، گرچه خود، نیاز شدیدى دارند).

تصوّر می‌شود که این آیه، ویژه همان انصار است؛ امّا روایت است که: روزی پیامبر خدا صلی الله علیه و آله میان اصحاب خود نشسته بود. علی علیه السلام که لباسی کهنه و نخ‌نما به تن داشت، آمد و نزدیک پیامبر صلی الله علیه و آله نشست. پیامبر صلی الله علیه و آله لحظه‌ای به او نگریست و این آیه: (وَ یؤْثِرُونَ عَلى‌ أَنْفُسِهِمْ وَ لَوْ کانَ بِهِمْ خَصاصَةٌ وَ مَنْ یوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ) نازل شد و به علی علیه السلام فرمود: «تو در صدر کسانی هستی که این آیه در باره آنان نازل شده است. تو سَرور و امام آنان هستی».^۳

بر نزول و خواه متأخّر از آن باشد.^۱ به عبارت دیگر، برخی روایاتِ شأن نزول، در پی تطبیق مفهوم آیه بر اشخاص و یا حوادث پدید آمده پس از نزول آیه هستند. بر این پایه، روایات «شأن نزول»، اعم از روایات «سبب نزول» می‌شوند؛ چرا که روایات سبب نزول، تنها ناظر به وقایع پیش از نزول آیه هستند.

برای نمونه، می‌توان به روایت امام باقر علیه السلام اشاره نمود که ایشان در باره آیه (وَ مَثَلُ الَّذِینَ ینْفِقُونَ أَمْوالَهُمُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللهِ) فرمود:

۰.أُنزِلَت فی عَلِیٍّ علیه السلام.

۰.در باره علی علیه السلام نازل شده است.^۲

گفتنی است که امام صادق علیه السلام، امیر مؤمنان علی علیه السلام را برترین مصداق این آیه دانسته و فرموده است:

۰.عَلِىٌّ أمیرُ المُؤمِنینَ أفضَلُهُم، وَ هُوَ مِمَّن یُنفِقُ مالَهُ ابتِغاءَ مَرضاةِ اللّهِ.

۰.امیر مؤمنان علی، برترین آنان است. او از کسانی است که مالش را برای رضایت الهی انفاق می‌کند.^۳

۲. بیان مصداق بارز یا کامل

ظاهر برخی آیات، عام و بیانگر مفهومی کلّی است. پاره‌ای روایات تفسیری، بدون این که در مقام انحصار آیه باشند، مصداق کامل یا بارزی را برای عموم آیه بر می‌شمارند. این روایات، تفسیر مصداقی آیه به شمار می‌آیند.

برای نمونه، روایاتی^۴ که در تفسیر آیه (یا أَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُواْ اتَّقُواْ اللَهَ وَ ابْتَغُواْ إِلَیهِ الْوَسِیلَة؛^۵