شیخ سلیمان قندوزی در ینابیع المودّة،^۱ و از امامیّه، کلینی در الکافی،^۲ شیخ صدوق در معانی الأخبار،^۳ عیّاشی در تفسیر خود،^۴ علی بن ابراهیم در تفسیر القمّی،^۵ فرات کوفی^۶ و طبرسی^۷ گزارش کرده‌اند.

اکنون بعضى از آن روایات را نقل مى‏کنیم:

از امام على علیه السلام نقل شده که فرمود:

۰.فأنا ذٰلِکَ المُؤَذِّنُ.^۸

۰.من آن آواز دهنده‏ام.

از امام رضا علیه السلام نقل شده که فرمود:

۰.المُؤَذِّنُ أمیرُ المُؤمِنینَ.^۹

۰.آواز دهنده، امیر مؤمنان است.

همچنین شخصى به نام عمر حلّال مى‏گوید: از امام کاظم علیه السلام در مورد (فَأَذَّنَ مُؤَذِّنٌ بَینَهُم) پرسیدم که مراد کیست؟ امام فرمود:

۰.المُؤَذِّنُ أمیرُ المُؤمِنینَ علیه السلام^۱۰

۰.آوازد هنده، امیر مؤمنان است.

در روایتی که علی بن ابراهیم از امام کاظم علیه السلام گزارش کرده، آمده است:

۰.المُؤَذِّنُ أمیرُ المؤمِنینَ صَلَواتُ اللّهِ عَلَیهِ، یُؤَذِّنُ أَذاناً یُسمعُ الخَلائِقَ کُلَّها، وَالدَّلیلُ

مى‏گیرند و به توبیخ و سرزنش دوزخیان مى‏پردازند.

کلمه «نادى»، فعل ماضى است و بیان‌کننده عملى انجام یافته در گذشته است. بنا بر این، معناى آیه این است: اهل بهشت، دوزخیان را صدا زدند؛ امّا این سؤال پیش مى‏آید که این گفتگوى بهشتیان با دوزخیان هنوز رخ نداده است. پس چرا خداوند به شکل فعل ماضى آن را بیان کرده، گویى که انجام شده است؟

در حقیقت، فعل ماضى، گاه برای نشان دادن وقوع قطعی امری در آینده به معناى فعل مضارع استعمال میشود. در قرآن کریم از این گونه کاربردها فراوان است که بیانگر آن است که حوادث آینده آن قدر حتمى است که گویى در گذشته رخ داده است.

گفتگوی میان بهشتیان و دوزخیان، در واقع نوعى کیفر و عذاب براى دوزخیان خواهد بود و چه بسا انذاری است برای مخاطبان آیه در این دنیا.

واژه «اذان» به معناى اعلام و آگاهى دادن به دیگران است. در قیامت، مؤذّنى بعد از گفتگوى اهل بهشت و دوزخ اعلام مى‏کند که: لعنت خدا بر ستمگران باد! «فاء» در این قسمت، بیانگر این است که ندای مؤذّن در نتیجه اعتراف صریح دوزخیان به راستی و حقّانیت وعد و وعید الهی است، یعنی پس از این که آنان چنین اعترافی می‏کنند، گویی تمام جدال میان حق و باطل به آخر رسیده است و مهر آخر بر پرونده دوزخیان خورده می‌شود و دیگر جای هیچ سخنی باقی نمی‌ماند. از این رو، سخنگویی از سوی خداوند ـ که در قرآن با عنوان «مؤذّن» از او یاد شده ـ به عنوان فصل الخطاب و اعلام حکم نهایی آنان، اهل ظلم و گم‌راهی را از رحمت خداوند، بی‌بهره اعلام می‏دارد.^۱

در روایات شیعه و اهل سنّت آمده است^۲ که آن مؤذّن، امیر مؤمنان علیه السلام است. این روایات را از اهل سنّت، حاکم حسکانی در شواهد التنزیل،^۳ ابن مردویه در المناقب^۴ و