ملا خليل بن غازي قزويني و روضة الکافي
وي که در سدة يازدهم هجري، در عصر اوج‌گيري گرايش اخباريگري ۱ ، در اصفهان و قزوين مي‌زيست، دانشمندي اخباري‌مآب، با فضل و کمال و داراي نوشته‌هاي پرشماري، به ويژه در پيوند با حديث و نوشته‌هايي چون کتاب الکافي بود ۲ .
اين دانشمند، در پيوند با مسائل و محورهاي اصول و فروع دين، انديشه‌هايي داشت که بيشترشان شگفتي‌آفرين‌اند؛ انديشه‌هايي که پاره‌اي از آنها را به پيروي از معتزليان، بر زبان آورد و باورش به ديده شدن سر تا پاي کتاب الکافي از سوي امام عصر(، جواز ترجيح بلا مرجح و نازا بودن شکل اول قياس و نتيجه بخش نبودنش، برخي از آنهاست ۳ .
در اين ميان، آنچه هم شگفت‌انگيز و هم در پيوند با رويکرد اين نوشته است، باوري است که او دربارة نگارش کتاب روضة الكافي داشت؛ از زبان او، گزارش کرده‌اند که اين کتاب را نه کليني که ابن ادريس حلي، دانشمند بزرگ قرن ششم شيعه، نوشته است و کساني نيز او را در کار نوشتن بخش‌هاي پاياني‌اش، ياري رسانده‌اند. ۴
ناگفته نماند، در اين ميان، کساني ديگر هم بوده‌اند که گرچه زيست‌نامة ملا خليل قزويني را نوشته‌اند، در برابر اين گزارش، خاموشي گزيده‌اند و چيزي نگفته‌اند؛ ۵ چنان که کساني نيز همان سخن شگفتي‌آفرين را با چاشني «و لکن لم يثبت» و «کما ينسب ذلک ايضاً»، از زبان شهيد ثاني هم گزارش کرده‌اند. ۶
شايد نخستين، و باز شايد تنها، کسي که کنار گزارش اين سخن ملا خليل قزويني، به آن بها داده و شايستة واکاوي و خرده‌گيري‌‌اش ديده است، آقاي ثامر هاشم حبيب عميدي باشد؛ ايشان با آوردن عنوان «ثانياً روضة الکافي»، ۷ و عنواني با شمارة يک و به نام «شبهة فصل الروضة عن الکافي»، ۸ در پي آن برآمده است که با دست يازيدن به دامان سه قرينه در سه محور، آن سخن گزاف را نقد کند: «من کتاب الروضة نفسه»، ۹ «من کتب الرجال» ۱۰ و «من رواية القدماء ما في الروضة»؛ ۱۱ نقدي نزديک به چهار
1.. اعيان الشيعة، ج۹، ص۱۳۷.
2.. رياض العلماء، ج۲، ص۲۶۱؛ روضات الجنات، ج۳، ص۲۶۹؛ قصص العلماء، ص۲۸۲؛ ريحانة الادب، ج۴، ص۴۵۰؛ طبقات اعلام الشيعة، ج۵، ص۲۰۴؛ اعيان الشيعة، ج۶، ص۳۵۵.
3.. رياض العلماء، همان؛ روضات الجنات، همان، ص۲۷۰؛ قصص العلماء، ص۲۸۲ – ۲۸۳؛ اعيان الشيعة، همان.
4.. رياض العلماء، همان، ص۲۶۲؛ روضات الجنات، همان، ص۲۷۲؛ اعيان الشيعة، همان؛ طبقات اعلام الشيعة، ج۵، ص۲۰۴.
5.. امل الآمل، ج۲، ص۱۱۲؛ قصص العلماء، ص۲۸۲ – ۲۸۳؛ ريحانة الادب، ج۴، ص۴۵۰ – ۴۵۲.
6.. رياض العلماء، ج۲، ص۲۶۲؛ روضات الجنات، ج۳، ص۲۷۲؛ اعيان الشيعة، ج۶، ص۳۵۵.
7.. الشيخ الکليني البغدادي و کتابه الکافي، ص۱۳۲.
8.. همان.
9.. همان، ص۱۳۳ – ۱۳۴.
10.. همان، ص۱۳۴.
11.. همان، ص۱۳۵ – ۱۳۶.
