فصلنامه علمي - پژوهشي علوم حديث 51 - صفحه 56

هفت. به نظر مي‌رسد دليل اختلاف تعبير در نام راويان در اسناد کتاب الکافي فقط تفنّن در تعبير نباشد. اين اختلاف مي‌تواند با ملاحظه برخي قراين، حاکي از تعدد نسخه باشد. اين‌که مشايخ و کتابان هر يک از نسخه‌ها ـ که خود از راويان برجسته محسوب مي‌شوند ـ ، در تعبير از ديگران، اصطلاحي را پيشه کرده باشند که نزد ايشان حکم عَلَم را يافته باشد و کليني، به درستي، همان تعبير را نقل کرده باشد، دور از ذهن نمي‌نمايد. نمونة آن را مي‌توان در اختلاف عنوان حماد در تعابير «حماد»، «حماد بن عثمان» و «حماد بن عثمان ذو الناب» مشاهده نمود.
هشت. احتمال اين‌که کليني برخي از روايات کتاب عبيدالله حلبي را از منابع واسطه‌اي مانند کتاب ابن ابي عمير نقل کرده باشد، وجود دارد. وجود سلسله اسنادي چون علي بن ابراهيم gt; أبيه و محمد بن يحيى gt; احمد بن محمد بن عيسى جميعاً gt; ابن ابي عمير gt; حماد بن عثمان gt; الحلبي، عدة من أصحابنا gt; أحمد بن محمد gt; ابن ابي عمير gt; حماد بن عثمان gt; الحلبي، و عدة من أصحابنا gt; سهل gt; احمد بن محمد gt; داود بن سرحان و علي بن ابراهيم gt; أبيه gt; ابن ابي عمير gt; حماد gt; الحلبي، اين احتمال را قوت مي‌بخشد.
نه. از عطف ساير راويان به عبيدالله حلبي، احتمال تصرف در نسخة کتاب و يا در نقل روايت از او در يک منبع واسطه وجود دارد. نمونه آن، اسنادي چون ابن ابي عمير gt; حماد gt; الحلبي و محمد بن مسلم، و علي بن ابراهيم gt; أبيه gt; ابن ابي عمير gt; جميل عن ابي عبد الله( و حماد بن عثمان عن الحلبي است. گفتة محمد بن الحسن الصفار در معاني الأخبار نيز اين احتمال را تأييد مي‌کند. او در اين باره مي‌گويد: «كل ما كان في كتاب الحلبي و في حديث آخر، فذلك قول محمد بن أبي عمير رحمه الله».
ده. درباره روايات عبد الله بن بکير و احمد بن عائذ و برخي راويان ديگر از عبيدالله بن علي حلبي، چند احتمال را مي‌توان طرح نمود: الف. اين روايات در کتاب عبيد الله موجود نبوده و از نقل‌هاي شفاهي وي در ساير منابع نقل شده است؛ ب. نقل اين روايات از نسخة غير مشهور کتاب وي بوده است؛ ج. متن موجود در اين منابع نزد کليني، اتقان بيشتري از متن موجود در نسخة مشهور کتاب داشته است؛ د. در زمان تأليف آن بخش از الکافي، متن موجود در اين منابع در دسترس کليني بوده و وي نيازي به تلاش براي يافتن اين روايت در کتاب حلبي نديده است.
يازده. با بررسي روايات ابن مسکان با تعبير حلبي، روشن مي‌شود که در هيچ روايتي نام عبيد الله به شکل صريح ذکر نشده، اما در روايات بسياري، از محمد نام برده شده است. با توجه به گستردگي روايات ابن مسکان از محمد بن علي حلبي احتمال نقل وي از عبيد الله منتفي است. همچنين، مي‌توان وي را راوي اصلي کتاب محمد قلمداد کرد.
دوازده. در کنار ابن مسکان، از ابو جميله مفضّل بن صالح و ابان بن عثمان نيز بايد به عنوان ديگر راويان کتاب محمد حلبي ياد نمود.
سيزده. کليني بيشتر روايات ابن مسکان از محمد حلبي را از طريق صفوان بن يحيي نقل کرده است. طريق مشهور کليني به صفوان از ابن مسکان، «ابو علي الأشعري، عن محمد بن عبد الجبار، عن صفوان، عن ابن مسكان، عن الحلبي» است.

صفحه از 171