است. ۱ در غياب چنين شواهد مستقيمي، مي‌توان دو استدلال غير مستقيم پيش کشيد تا اين شکاف را پر کند. نخست، آن که فرض کنيم طرح امروزي اين مسجد، طرح مسجدي را که زياد بن ابيه در زمان معاويه بنا کرد، حفظ کرده است. ۲ اما اين فرض استمرار به‌خودي خود چندان قانع‌کننده نيست. استدلال دوم که بيشتر قانع‌کننده است، آن است که در منابع ما مسجد به شکلي نزديک با اقامتگاه حاکم (دار الاماره) مرتبط است، که خوشبختانه به شکل وسيعي حفاري شده است. اين فرض که مسجد زياد، کم و بيش بايد همان سمت و سوي مقر امير را داشته باشد، فرض نيرومندي است. ۳ اگر اين فرض را بپذيريم، مي‌توانيم استنتاج کنيم از دوره زياد به بعد جهت مسجد حدود نُه درجه به سمت راست نصف النهار بوده است، يا به عبارت ديگر، حدود سيزده درجه به سمت چپ مکه انحراف داشته است، نه به سمت راست آن. ۴ بدين ترتيب، عمل تياسر در زمان جعفر صادق يا
1.. براي آشنايي با حفريات انجام شده در سال ۱۹۳۸، ر.ك: جنابي، تخطيط، ص۱۱۴. جنابي بر جنبه محدود اين عمل تأکيد مي‌کند (همان، ص۱۰۷).
2.. همان گونه که اشاره شد، اين فرضي است که در پس طرح کرسول نهفته است و ديدگاه صالح علي نيز به شمار مي‌رود (الکوفة و اهلها في صدر الاسلام، ص۷۷). مي‌خوانيم که در زمان معاويه، اين مسجد به دست زياد به شکل «امروزي» آن ساخته شد (بُني ازمان معاويه بن ابي سفيان بنيانه اليوم علي يدي زياد)، ليکن روشن نيست که کدام روز مقصود است (طبري، تاريخ، مجموعه ۱، ۷ .۲۴۹۲ = تاريخ طبري، ج۱۳، ص۷۳). براي مرور هوشمندانه دانسته‌هاي اندکي که در باب تاريخ اين مسجد طي قرون داريم، ر.ك: جنابي، تخطيط، ص۱۲۰ - ۴.
3.. مقايسه کنيد با: Djait, Al-Kufa: naissance de language ville islamique, ۱۰۲f.
4.. کرسول در ويراست دوم کتاب خود نقشه‌اي از مسجد بازسازي شده به وسيله زياد بن ابيه به دست مي‌دهد که جهت آن حدود ۹ درجه به سمت راست نصف النهار (معماري اوليه مسلمانان، ويراست دوم، ص۴۷، شکل ۱۶)، يا حدود ۱۳ درجه به سمت چپ مکه است؛ اين جهت ممکن است بر اساس وضع فعلي مسجد باشد (ر.ك: پي‌نوشت وي، همان، ص۴۸). کاظم الجنابي نقشه‌اي از مسجد دارد که بر تحقيق باستان‌شناختي استوار است، ليکن جهت آن را مشخص نمي‌کند (جنابي، تخطيط مدينة الکوفة، ص۱۱۴، شکل ۴). البته وي بعدها جهت را مشخص مي‌کند (همان، ص۱۱۴، شکل ۹)؛ طبق اين نقشه، جهت مسجد حدود ۸ درجه به طرف نصف النهار است، نزديک به نقشه کرسول. نقشه قديمي‌تر دار الاماره نشان مي‌دهد که لبه جنوبي مسجد متصل به ديوار شمالي دار الاماره است (م. ا. مصطفي، گزارش مقدماتي حفريات کوفه طي سومين فصل، تابستان، ج۱۹، (۱۹۳۶)، نخستين نقشه مقابل صفحه ۴۴ است و کرسول آن را بازتوليد کرده است، معماري اوليه مسلمانان، ويراست دوم، شکل ۱۸، مقابل صفحه ۵۴)؛ در اينجا جهت دار الاماره و در پي آن جهت مسجد، حدود ۱۲درجه به سمت راست نصف النهار يا حدود ۱۰ درجه به سمت چپ مکه است. جنابي خود، از انحرافي حدود ۱۷ درجه از قبله سخن مي‌گويد (انحراف قليل عن زاويه القبله بمقدار سبع عشر درجه، همان، ص۱۱۴)، و به نقشه (در همان صفحه) ارجاع مي‌دهد؛ ليکن همان گونه که اشاره شد، جهت در اين نقشه مشخص نشده است. با فرض آن که مقصود وي انحرافي ۱۷ درجه‌اي به سمت چپ است، همچنان جهت مسجد حدود ۵ درجه به سمت نصف النهار خواهد بود. طرحواره ديات [Djiat] جهت متغيري بين ۱۲ تا ۱۶ درجه به سمت راست نصف‌النهار را نشان مي‌دهد (Djait, Al-Kufa: naissance de language ville islamique, ۹۸, ۱۰۱, ۱۱۲). همه اين داد‌ه‌ها به شکلي معقول سازگارند. با اين همه، کرسول در ويراست نخست کتابش نقشه‌اي از مسجد زياد با همان جهت مسجد اصلي به دست داده است، يعني حدود ۳۶ درجه به سمت راست نصف النهار، يا حدود ۱۴ درجه به سمت راست مکه (کي. اي. کرسول، معماري اوليه مسلمانان: امويان، دوره اول عباسي و طولونيان، بخش نخست: امويان،۷۵۰ -۶۲۲ بعد از ميلاد، آکسفورد، ۱۹۳۲، ۱۶، شکل ۶؛ براي ديدن نقشه مسجد اصلي، ر.ك: همان، ص۳۷، شکل ۸، بازتوليد شده در معماري اوليه مسلمانان، ويراست دوم، ج۱، ص۲۳، شکل ۱۴). قاعدتاً اين خطايي بوده است که تلويحاً با تغيير جهت مسجد زياد در ويراست دوم کتاب کرسول، اصلاح شده است، هرچند اين خطا به سرگرداني قابل ملاحظه‌اي انجاميده است. در نتيجه جنابي نقشه‌هايي از مسجد در زمان زياد طبق ديدگاه کرسول به دست مي‌دهد (تخطيط، ص۱۲۶، شکل۶) و احمد فخري (همان، ص۱۲۸، شکل ۷) و در اينجا جهت در حدود ۳۳ يا ۳۴ درجه به سمت راست نصف النهار، يا چيزي در حدود ۱۱ يا ۱۲ درجه به سمت راست مکه نشان داده شده است؛ اين مطلب گوياي اين واقعيت است که جنابي تنها با ويراست نخست کتاب کرسول آشنا بوده است و اين نکته در کتابشناسي وي مشهود است (تخطيط، ص۱۹۰، وي همچنين نقشه مسجد اوليه کوفه را بازتوليد کرده است، همان، ص۱۱۲، شکل ۳). همچنين کيوبان [Cuban] نقشه مسجد کوفه دوره زياد را از ويراست نخست کتاب کرسول بر گرفته است (کيوبان، معماري ديني مسلمانان، بخش اول، ص۱۳. وي از ويراست دوم کتاب کرسول باخبر است، ر.ك: «کتابشناسي برگزيده»، ix)، و جانز به نوبه خود، نقشه‌اش را از کيوبان گرفته است (جي. جانز، خانه پيامبر و مفهوم مسجد، در جانز (ويراستار)، بيت المقدس: اورشليم و اسلام اوليه، آکسفورد، ۱۹۹۹، ۶۵).
