حديثي معمايي در باب قبله در الکافي کليني

مايکل کوک ^۱

ترجمه دکتر سيد حسن اسلامي ^۲

چکيده

کليني در بخش «نوادر» ـ که تقريباً در انتهاي کتاب الصلاة خود در کتاب الکافي گنجانده است ـ اين حديث را نقل مي‌کند:
عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدٍ رَفَعَهُ قَالَ: قِيلَ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ(: لِمَ صَارَ الرَّجُلُ يَنْحَرِفُ فِي الصَّلَاةِ إِلَى الْيَسَارِ؟ فَقَالَ: لِأَنَّ لِلْكَعْبَةِ سِتَّةَ حُدُودٍ أَرْبَعَةٌ مِنْهَا عَنْ يَسَارِكَ وَ اثْنَانِ مِنْهَا عَلَى يَمِينِكَ، فَمِنْ أَجْلِ ذَلِكَ وَقَعَ التَّحْرِيفُ إِلَى الْيَسَارِ.
نحوه بيان حديث مبهم است، اما آن را در پرتو حديث موازي ديگري که در مجاميع ديگر يافت شده است، بهتر مي‌توان درک کرد. با اين حال، مؤلف بحار الانوار بر آن است که سند اين دو حديث، سخت ضعيف است (الروايتان ضعيفتا الاسناد جدّاً). اين دو حديث، آشکارا، با دو آموزه موجود در فقه اماميه نخستين مرتبط هستند: اين که همه حرم مکه، براي کساني که بيرون از آن قرار دارند، قبله به شمار مي‌رود، و ديگر اين که مردم عراق هنگام نماز بايد اندکي به چپ متمايل شوند؛ عملي که به تياسُر شناخته شده است. هرچند اينک تياسر متروک شده، اين مسأله ميان عالمان، طي قرن‌ها بحث‌هايي برانگيخته است. در دوران صفوي، اين بحث، به صورت مشخص چرخش جالبي يافت. نخست، اظهار شد که تبيين به دست داده شده در اين حديث، در بهترين حالت، مناقشه‌انگيز است، و بعدها تبيين کاملاً تازه‌اي از تياسر پيشنهاد شد. مهم‌ترين جنبه اين تبيين تازه آن، بود که بر شاهدي باستان‌شناختي استوار بود.

۱. احاديث

کليني در بخش «نوادر» ـ که تقريباً در انتهاي کتاب الصلاة خود در کتاب الکافي گنجانده است ـ اين حديث را نقل مي‌کند: ^۳