اين مقاله به يکي از مباحث مرتبط با نزول قرآن، به نام تکرار نزول ـ که در ميان برخي از کتاب‌هاي تفسيري و علوم قرآني مطرح شده ـ پرداخته است. اين بحث بيشتر ذيل مباحث اسباب نزول و مکي و مدني آمده و مفسران، به هنگام بيان مکي يا مدني بودن سوره‌اي، بدان اشاره کرده‌اند.
علم اسباب نزول به معناي شناخت و آگاهي از موقعيت زماني و مکاني، فردي و اجتماعي و ديگر زمينه‌هايي است که سبب نزول آيه يا بخشي از آيات شده است. اين علم، در قلمرو علوم قرآني، دانشي مستقل با پيشينه‌اي کهن است. قرآن‌پژوهان به گستردگي درباره فوايد اين علم در تبيين آيات سخن گفته‌اند و از دير باز براي تشخيص سبب نزول آيه، بيش از هر يچز، به نوع تعبير راوي اهميت داده‌اند، آنان معتقدند در بيان سبب نزول، اجتهاد راهي ندارد و فقط روايات رسيده از شاهدان نزول وحي مي‌تواند راه‌گشا باشد. اما وجود روايات متعدد، با سبب نزول‌هاي مختلف و گاه متناقض، براي يک آيه مشکلي جدي براي آنان ايجاد کرده است.
لذا محققان وادار به بحث و بررسي راه‌هاي حل اين مشکل شده‌اند، اعتبار سند و صراحت تعبير به كار رفته براي بيان سبب نزول، دو ملاك مهم براي ترجيح و داوري درباره اين روايات دانسته شده است ۱ و اگر تعبير و سند هر دو يكسان بودند، ملاك حضور راوي را، در هنگام وقوع حادثه، در نظر گرفته‌اند. ۲ و اگر در همه موارد ملاكي براي ترجيح روايتي نيافتند، بدون توجه و بررسي درون متن و سياق آيات و ملابسات و قراين ديگر دو راه حل بيان كرده‌اند:
۱. تعدد اسباب نزول،
۲. تكرار نزول آيه. ۳
گفينت است وجود آيات مکرر در قرآن ـ که به مناسبت سياق، يا مناسبت‌هاي ديگر، لازم به تکرار بوده و توسط کاتبين وحي نوشته شده، و به لفظ در آمده، مانند تکرار آية (تِلْكَ أُمَّةٌ قَدْ خَلَتْ لَهَا مَا كَسَبَتْ وَلَكُم مَا كَسَبْتُمْ وَلاَ تُسْئَلُونَ عَمَّا كَانُوا يَعْمَلُونَ( در سورة بقره، يکبار در آيه ۱۳۴ و بار ديگر در آيه ۱۴۱، و آية (وَيَقُولُونَ مَتَى هذَا الْوَعْدُ إِن كُنتُمْ صَادِقِينَ( که در آية ۴۸ سوره يونس و آية ۳۸ سورة أنبياء و آية ۷۱ سورة نمل تکرار شده، نيز آية (فَبِأَيِّ آلاَءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ( که در سوره الرحمن سي بار تکرار شده ـ مورد بحث محققان ذيل بحث تکرر نزول نيست.
تعدد اسباب
تعدد اسباب، مستندي نقلي، بجز روايات معارض سبب نزول ندارد، اما امري است كه احتمال روي دادن آن، معقول مي‌نمايد. و به طور معمول نيز مشابه آن در زندگي عادي روي مي‌دهد كه در زماني دو يا چند نفر از اعضاي جامعه با مشكل يا حادثه‌اي مشابه مواجه شوند، اما در باره آيات الهي قابل بحث است.
1.. الدر المنثور، ج۱، ص۱۱۷ـ ۱۱۸.
2.. مقاله نگارنده، مجله علوم حديث، ش۳۷ ـ ۳۸.
3.. همان؛ نيز ر.ک: اسباب النزول و اثرها في بيان النصوص، ص۱۶۶ ـ ۲۳۷؛ في علوم القرآن، ص۵۴.
