فصلنامه علمي - پژوهشي علوم حديث 49 و 50 - صفحه 14

فضا را پر کرده‌اند، ۱ در حالي‌که داراي عقل و شعور کافي بر سخن شنيدن و پاسخ گفتن بودند و خداوند به آنها خطاب کرد: (أَلَسْتُ بِرَبِّكُمْ( ؟ آنها گفتند: آري. تا پيمان نخستين بر توحيد گرفته شود و خود انسان بر خويشتن شاهد باشد و پيمان تشريعي و قرارداد خود آگاه ميان انسان‌ها و پروردگارشان بوده است. طبق اين نظريه، اخذ ميثاق به جهت قطع عذر و بهانه و اتمام حجت بر فرزندان آدم بوده است.
در ميان پيشينيان، انديشمنداني همچون نضر بن عربي، محمد بن کعب القرضي، مجاهد و ابي بن کعب اين ديدگاه را پذيرفته‌اند. ۲ افزون بر اين، به سعيد بن مسيب، سعيد بن جبير، ضحاک، عکرمه، کعبي، حسن و سدي نسبت داده شده است. ۳
و از مفسران شيعه علي بن ابراهيم قمي ۴ اين قول را پذيرفته و از محدثان هم از ظاهر عبارت مجلسي فهميده مي‌شود که طرفدار اين نظر است. ۵
بيشتر مفسران اهل سنت، بويژه قدماي آنها به وجود عالم ذر معتقد بوده‌اند و از ميان آنها مي‌توان به ابن کثير، ۶ فخر رازي ۷ و آلوسي ۸ اشاره کرد.
از متکلمان هم شيخ صدوق، ۹ شيخ مفيد ۱۰ و سيد مرتضي، ۱۱ تا آنجا که مربوط به اخراج ذريه از صلب آدم باشد، پذيرفته‌اند، ولي سخن گفتن انسان‌ها را رد کرده‌اند. از فلاسفه هم، از مجموع آنچه در مفاتيح‌الغيب و الاسفار و عرشيه ملاصدرا آمده است، مي‌توان او را از طرفداران اين نظريه دانست؛ ۱۲ گرچه او به تأويل روايات وارده در اين مورد معتقد شده است. ۱۳ صاحب فصوص‌الحکم هم مخالفت با اين نظريه را خسران دانسته است. ۱۴
از متأخران هم مي‌توان از مرحوم مرواريد و ميرزا جواد آقا تهراني نام برد که اعتقاد به عالم پيشين و اين اقرار گرفتن بوده‌اند. ۱۵

1.. الکافي، ج۲، ص۷، ح۲؛ تفسيرالعياشي، ج۲، ص۳۹، ح۱۰۹؛ بحار الانوار، ج۵، ص۲۵۷، ح۵۹ و ج۶۴، ص۱۱۱، ح۲۲.

2.. عالم ذر، ص۱۶۰.

3.. العهد والميثاق في القران الکريم، ۱۴۱۳ ق، ص۷۲.

4.. تفسير القمي، ج۱، ص۲۴۸.

5.. بحارالانوار، ج۶۱، ص۱۴۱؛ مرآة العقول، ج۷، ص۴۴.

6.. تفسير ابن کثير، ج۲، ص۲۵۱.

7.. تفسير کبير، ج۵، ص۵۱.

8.. روح‌المعاني، ج۹، ص۱۰۳.

9.. التوحيد، ص۳۱۹.

10.. عدة رسائل، اجوب المسائل السروية، ص۲۱۲.

11.. رسائل الشريف المرتضي، جوابات المسائل الرازية، ص۱۱۳.

12.. العرشية، ص۱۳۷.

13.. همان، ص۱۳۷.

14.. فصوص‌الحکم، ج۲، ص۷۲.

15.. ر.ك: ميزان‌المطالب، مقام سوم و تنبيهات حول‌المبدء و المعاد.

صفحه از 423