( وَإِذْ أَخَذَ رَبُّكَ مِن بَنِي آدَمَ مِن ظُهُورِهِمْ ذُرِّيَّتَهُمْ وَأَشْهَدَهُمْ عَلَى أَنْفُسِهِمْ أَلَسْتُ بِرَبِّكُمْ قَالُوا بَلَى شَهِدْنَا أَن تَقُولُوا يَوْمَ الْقِيَامَةِ إِنَّا كُنَّا عَنْ هذَا غَافِلِينَ * أَوْ تَقُولُوا إِنَّـمَا أَشْرَكَ آ بَاؤُنَا مِن قَبْلُ وَكُنَّا ذُرِّيَّةً مِن بَعْدِهِمْ أَفَتُهْلِكُنَا بِمَا فَعَلَ الْمـُبْطِلُونَ(؛ ^۱
به [خاطر بسپار] زماني را که پروردگارت از پشت و صلب و فرزندان آدم ذريه آنها را برگرفت و آنها را گواه بر خويشتن ساخت [و فرمود:] «آيا من پروردگار شما نيستم»؟ گفتند: «آري، گواهي مي‌دهيم». [مبادا] روز رستاخيز بگوييد: ما از اين غافل بوديم [و از پيمان فطري توحيد بي‌خبر مانديم] يا بگوييد ما از اين غافل بوديم [و از پيمان فطري توحيد بي‌خبر مانديم] يا بگوييد پدرانمان پيش از ما مشرک بودند، ما هم فرزنداني بعد از آنها بوديم [و چاره‌اي جز پيروي از آنان نداشتيم]. آيا ما را به آنچه باطل‌گرايان انجام دادند، مجازات مي‌کني؟
البته بنا بر نقل برخي از مفسران، آيه ديگري هم درباره «عالم ذر» وجود دارد که چنين است:
(أَلَمْ أَعْهَدْ إِلَيْكُمْ يَا بَنِي آدَمَ أَن لَّا تَعْبُدُوا الشَّيْطَانَ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌ مُّبِينٌ(؛ ^۲
اي فرزندان آدم، آيا من با شما عهدي نبستم که شيطان را عبادت نکنيد؟ همانا او دشمن شيطان است.
آيات ياد شده مسأله «توحيد فطري» را مطرح کرده ^۳ و بر اين نکته دلالت دارند که انسان در موطن خاصي شاهد وحدانيت حق بوده و ربوبيت خدا و عبوديت خود را مشاهده کرده است؛ به گونه‌اي که با توجه به آن، مجالي براي غفلت و نسيان نيست و در اين نشئه چند مسأله رخ داد:
۱. ديدن حقيقت خود از سوي انسان؛
۲. شهود ربوبيت الهي و عبوديت انسان در برابر خداوند؛
۳. عهد و ميثاق خداوند با انسان در آن موطن شهودي؛
۴. گيرنده ميثاق خداست و دهنده ميثاق انسان بوده و شاهد اين ميثاق نيز خود انسان است؛ گر چه بعضي محققان شاهد را ملائکه گرفته‌اند. ^۴
ديدگاه‌هايي که به دنبال اين آيه پيدا شده‌اند، دو گونة متفاوت است؛ يکي مربوط به علامه طباطبايي است ـ که به تفصيل دربارة آن بحث مي‌شود ـ و ديدگاه ديگر مربوط به غير علامه است. گفينت است چون هدف از اين نوشتار، نقد انديشه علامه طباطبايي و استناد حديثي ايشان است، از وارد شدن به جزئيات پرهيز نموده و در لابه‌لاي نوشتار، به بعضي از سؤالات پاسخ داده خواهد شد.

ديدگاه اول. نظريه دنياي پيشين

طبق اين ديدگاه، مقصود از آيه اين است که فرزندان آدم تا واپسين فرد بشر (تا پايان دنيا) به صورت ذرات کوچکي از پشت آدم خارج شده‌اند و به تعبير برخي روايات، اين ذرات از گل آدم بيرون آمده و