نقد و بررسي روايات هاروت و ماروت

دكتر علي نصيري ^۱

چکيده

با ذکر نام هاروت و ماروت در قرآن و به پيروي آن، ورود روايات مختلف از معصومان، صحابه و تابعان در اين زمينه مباحث گسترده‌اي در ميان دانشوران فريقين، از آغاز تاکنون، طرح شده است.
خاستگاه اين مباحث و اختلاف‌هاي دامنه‌دار در اين زمينه، برگرفته از آن دسته از رواياتي است که هاروت و ماروت را دو فرشته معرفي کرده که از سوي فرشتگان براي اثبات گستاخي و مرزشکني انسان‌ها در ارتکاب معاصي انتخاب شده و پس از فرود به زمين، در زماني بس کوتاه، مرتکب گناهان بزرگي شده و به صورت ستاره زهره مسخ شده‌اند.
گستردگي اين روايات پرسش‌هاي مهمي را پديد آورده است؛ از جمله آن که چگونه فرشتگان، در حالي که معصوم‌اند، مرتکب چنين لغزش‌هايي شده‌اند؟ در حالي که ستاره زهره از آغاز خلقت وجود داشته است، مسخ فرشته به صورت اين ستاره چه معنا دارد؟ در روايات آمده است که منسوخ بيش از سه روز باقي نمي‌ماند. با اين حال، چگونه ستاره زهره ـ که مسخ شده هاروت و ماروت است ـ هنوز باقي مانده است؟ اين مقاله به بررسي روايات، ديدگاه‌هاي صاحب نظران و فريقين در اين زمينه پاسخ نهايي به پرسش‌هاي فوق پرداخته است.
در اين مقاله، نخست گستره انعکاس روايات هاروت و ماروت در تفاسير، جوامع حديثي و... را مورد بررسي قرار داده، آن‌گاه به بررسي روايات اهل سنت و شيعه در اين زمينه پرداخته‌ايم. پس از بازکاوي ماهيت هاروت و ماروت، سه ديدگاه اساسي رايج در برخورد با اين روايات، يعني موافقت، مخالفت و ديدگاه تأويلي را به تفصيل مورد بررسي قرار داده و با بررسي ادله هر يک از ديدگاه‌ها و نقد آنها، مجعول بودن روايات متعارف، مورد تأييد و تقويت قرارگرفته است.

کليد واژه‌ها: هاروت و ماروت، ستاره زهره، مسخ، عصمت فرشتگان، نقد سندي و مينت روايات.

درآمد

نگريستن در منابع متعددي که به مناسبت‌هاي مختلف به بررسي مسأله هاروت و ماروت پرداخته‌اند، نشان مي‌دهد که اين مسأله در چهار دسته از منابع اسلامي و نيز منابع غير اسلامي انعکاس يافته است. در اينجا ابتدا از منابع اسلامي سخن خواهيم گفت و سپس به منابع غير اسلامي اشاره خواهيم كرد.