297
شناخت‌نامه قرآن برپايه قرآن و حديث ج1

در ابتداى سوره ديگر ، شناخته مى‏شد . همچنين بر پايه روايتى از ابن عباس، پيامبر صلى اللَّه عليه و آله با نزول بسمله ، به پايان يافتن سوره پيشين و آغاز شدن سوره پسين پى مى‏برد. ۱ برخى روايات پيش گفته (جايگزينى آيات بر خلاف ترتيب نزول) نيز به صورت خاص و موردى و بر خلاف شيوه رايج در چينش آيات بر اساس نزول بوده است. ۲
با اين حال ، برخى از محقّقان ، توقيفى بودن چينش همه آيات قرآن را نپذيرفته‏اند. علامه طباطبايى با اذعان به اين كه بسيارى از سور قرآن، پيش از رحلت پيامبر صلى اللَّه عليه و آله در ميان مسلمانان معروف بوده و نام اين سوره‏ها در احاديث پر شمارى در گزارش نماز رسول خدا به ما رسيده، بر اين باور است كه روايات و ادلّه ياد شده ، توقيفى بودن ترتيب همه آيات قرآن را ثابت نمى‏كنند. ۳وى با استناد به رواياتى كه كتابت قرآن را به ترتيب نزول ، گزارش مى‏كنند و جدايى هر سوره را با نزول «بسم‏اللَّه» مى‏دانند، نتيجه مى‏گيرد كه چينش قرآن در زمان پيامبر صلى اللَّه عليه و آله به ترتيب نزول بوده است و بر اين اساس بايد آيات مكّى در سوره‏هاى مكى و آيات مدنى در سوره‏هاى مدنى باشند. روايت جمع قرآن در مصحف امام على عليه السلام كه به ترتيب نزول بوده نيز اين نظر را تأييد مى‏كند. اين در حالى است كه بر اساس روايات پرشمارِ اسباب نزول، آيات فراوانى در سوره‏هاى مدنى است كه در مكه نازل شده‏اند ، يا آياتى كه در اواخر حيات پيامبر صلى اللَّه عليه و آله نازل شده‏اند، ولى در سوره‏هاى نازل شده در آغاز هجرت قرار گرفته‏اند. پس طبعاً اين جابه‏جايى به اجتهاد صحابه بوده است. ۴

1.براى برخى از روايت پيش گفته، ر.ك: تاريخ اليعقوبى: ج‏۲ ص‏۳۴؛ الميزان فى تفسير القرآن: ج‏۱۲ ص‏۱۲۷؛ التمهيد: ج‏۱ ص‏۲۷۵.

2.ر.ك : التمهيد: ج‏۱ ص‏۲۷۵.

3.قرآن در اسلام: ص‏۱۲۹ - ۱۳۰.

4.الميزان فى تفسير القرآن: ج‏۱۲ ص‏۱۲۵.


شناخت‌نامه قرآن برپايه قرآن و حديث ج1
296

بِالْعَدْلِ وَالإِحْسَانِ ... ؛ ۱ خداوند به عدالت و احسان فرمان مى‏دهد) ، پيامبر صلى اللَّه عليه و آله به دستور جبرئيل ، آن را در سوره نحل قرار داد. ۲اين روايت به دو طريق ، نقل شده كه ابن كثير هر دو را تأييد كرده است. ۳
۴. رواياتى كه بر اساس آنها پيامبر شخصاً فرمان مى‏داد آيات پراكنده را در سوره‏هاى خاصّى قرار دهند. ۴
۵. روايات فراوانى كه با ذكرِ نام سوره‏هاى قرآن، براى قرائت آنها ثواب و خواصّى را ذكر مى‏كنند . ۵مجموع اين روايات در كتاب‏هاى خواص و فضائل قرآن گرد آمده‏اند.
به نظر مى‏رسد كه اگر چه بر شمارى از روايات ياد شده اشكالاتى چون ارسال، ضعف سند و تمام نبودن دلالت وارد است ، ۶ ولى از مجموع آنها و نيز اهتمام فوق العاده پيامبر صلى اللَّه عليه و آله به صيانت از قرآن و نيز گرايش اكثر قرآن‏پژوهان به اين نظر، مى‏توان توقيفى بودن ترتيب آيات سوره‏ها را ترجيح داد. افزون بر اين كه ترتيب كنونىِ بيشترِ آياتِ قرآن، مطابق با ترتيب نزول است و همان گونه كه در روايات فريقين آمده است ، كاتبان وحى آيات را پى در پى و به ترتيب نزول مى‏نوشتند و هر گاه بسمله‏اى نازل مى‏شد درمى‏يافتند كه سوره پيشين پايان يافته و سوره‏اى ديگر آغاز شده است، چنان‏كه امام صادق عليه السلام فرموده است: «كانَ يُعرَفُ اِنقِضاءُ سُورَةٍ بِنُزُول بِسمِ اللَّهِ الرَّحمنِ الرَّحيمِ اِبتِداءً لِاُخرى» ؛ ۷ پايان گرفتن سوره با نزول (بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ)

1.نحل : آيه ۹۰ .

2.ر.ك : المحرر الوجيز: ج‏۱ ص‏۳۷۸.

3.ر.ك. تفسير ابن كثير: ج‏۴ ص‏۵۱۲-۵۱۳ .

4.البرهان فى علوم القرآن: ج‏۱ ص‏۲۳۲.

5.التمهيد: ج‏۱ ص‏۲۷۵؛ بحوث فى تاريخ القرآن و علومه: ص‏۱۰۱.

6.ر.ك : پژوهشى در مصحف امام على عليه السلام: ص‏۲۰۳ به بعد.

7.تفسير العيّاشي : ج ۱ ص ۱۹ ح ۷ .

  • نام منبع :
    شناخت‌نامه قرآن برپايه قرآن و حديث ج1
    تعداد جلد :
    4
    ناشر :
    دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1391
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 123902
صفحه از 500
پرینت  ارسال به