امام رضا علیه السّلام عرضه کرد و آنچه را که امام رضا علیه السّلام بر آن مُهر تأييد نزد، کنار گذاشت تا بدان‏جا که مورد پرسش ديگر محدّثان واقع شد.^۱

تاريخ حديث شيعه، گواه آن است که راويان و محدّثان راستين، در دوره‏هاى بعد نيز اين شيوه را به کار بستند و از نقل آنچه با غلو آميخته بود، پرهيز کردند. راويان که نزديک‏ترين افراد به ائمّه علیهم السّلام بودند. حسّاسيت نسبت به حديث را از ايشان، الهام گرفتند و در کنار شيوه متعارف دانش‏اندوزى، از منبع وحيانى علوم اهل بيت علیهم السّلام، بهره گرفتند و دستاورد نگاه نقّادانه و پرسش‏گرانه خود را نسبت به ميراث حديثى، با ايشان در ميان نهادند. راويان، افزون بر دقّت در اخذ حديث - که نخستين مرحله شناسايى جعل بود - و جدا کردن کسانى که قابل اعتماد بودند، از کسانى که چنين نبودند و قرائت سطر به سطر روايات نزد آنان، در مقابله نسخه‏ها و کتاب‏ها با هم کوشيدند و نسخه‏هاى جعلى، يا احاديث مدسوس در آنها را کشف کردند. مطالعه احاديث دو باب «آداب نقل حديث» و «عرضه حديث»، مى‏تواند اين ادّعا را اثبات کند.^۲

پس از راويان، عالمان شيعى به رويارويى با جعل، استمرار بخشيدند. هجرت ابراهيم بن هاشم به حوزه قم و وجود محمّد بن يحيى عطّار در همين حوزه - که هر دو از شاگردان يونس بن عبد الرحمان، سالار پالايش حديث، هستند - و نيز ماجراهاى احمد بن محمد بن عيسى در قم (در قرن سوم) و جايگاه محمّد بن حسن بن احمد بن وليد (م ۳۴۳ ق) و شاگردش شيخ صدوق رحمه الله در همين حوزه، نشان از سرايت اين جريان مستمر از دوره حضور ائمّه علیهم السّلام به دوره غيبت دارد. کتاب الکافى به عنوان برون‏داد اين حوزه، براى اثبات اين امر، کفايت مى‏کند.

افزون بر حوزه قم که به سختگيرى در امر حديث و جدّيت در نقد آن شهره بوده، حوزه علمى بغداد که امتداد تاريخى حوزه کوفه به شمار مى‏رفت نيز با احاديث ساختگى برخورد کرده است. بغداد، پاى‏تخت جهان اسلام بوده و بزرگانى مانند شيخ مفيد و سيّد مرتضى و

صفوف ياران ائمّه جاى داده بودند، گاه به تقوا شهره بودند و از اين رو، افشاى آنان، دشوار بود و اگر کسانى جز امامان علیهم السّلام و اصحاب بزرگ و خاصّ ايشان، هويت واقعى آنان را افشا مى‏کردند، ممکن بود خود به اختلاف‏افکنى، متّهم و از جامعه شيعه، طرد شوند. در اين فضاى مه‏آلود، ائمّه علیهم السّلام، غاليانى را که بر ايشان دروغ مى‏بستند، به صراحت، معرّفى کردند، نام بردند و حتّى آنان را با شدّت، از خود راندند. بر اساس گزارش‏هاى موجود، امام باقر،^۱ امام صادق،^۲ امام کاظم،^۳ امام رضا،^۴ امام جواد،^۵ امام هادى^۶ و امام حسن عسکرى علیهم السّلام،^۷ يک يا چند تن از غاليان را نام برده‏اند و پيروان خود را از حديث شنيدن از آنان و حتّى معاشرت با ايشان، باز داشته‏اند.

ائمّه همچنين با فراست الهى خويش دريافتند که برخى غاليان بر اثر معاشرت با شاگردان و راويان ايشان، کتاب‏هاى حديثى را به بهانه استنساخ و بهره‏بردارى‏هاى ديگر، به عاريت گرفته و پس از دست بردن در آنها، باز پس آورده‏اند. از اين رو، امام صادق علیه السّلام، به افشاى مغيرة بن سعيد پرداخت که از اين شگرد برای رخنه به میراث حدیثی شیعه سوء استفاده کرده بود.^۸ از گزارش افشاگرانه ديگرى به دست مى‏آيد که دَسّ و جعل حديث، يک کار تشکيلاتى از سوى غاليان بوده است.^۹

اين هشدارها، موجب شدند در همان روزگار، ياران ائمّه علیهم السّلام، با دقّتى بيشتر به احاديث بنگرند. براى نمونه، يونس بن عبد الرحمان، آنچه را از حوزه حديثى کوفه گِرد آورده بود، بر