۲ - ۲ - ۶. علم قطعى

مقصود از علم، دستاوردهاى قابل اطمينان بشر در همه زمينه‏ها، بويژه علوم تجربى است؛ دستاوردهايى که قطعيت دارند، يا به اندازه‏اى مطمئن‏اند که به احتمال خلاف در آنها توجّهى نمى‏شود. اين شرط که براى همه معيارها لازم است، در علم به سادگى به دست نمى آيد و با مشکل خطاپذيرى، همراه هميشگى دانش‏هاى بشر، رو به روست. بيشتر پژوهش‏هاى علمى، بويژه تجربى، بر اساس فرضيه‏هايى شکل مى‏گيرند که در فرايند تکرار و تجربه فراوان و به شيوه استقرايى، از درستى آن، مطمئن مى‏شويم. اين فرضيه‏ها، پيش از تجربه، ابطال‏پذير و تکرارپذيرند، و گر نه به مرحله آزمايش درنمى‏آيند.

اين دو نکته، يعنى روش استقرايى و ابطال‏پذيرى، فرضيه‏ها را در برابر مصداق‏هاى نوپديد و يا موارد تجربه و تکرار نشده باقى مانده، آسيب‏پذير مى‏کند؛ زيرا هميشه ممکن است با آزمايش فرضيه در فرد جديد، پاسخى ديگر بگيريم. از اين رو، بايد قرينه‏هاى ديگر را افزود تا به اطمينان عقلايى لازم براى نقد حديث، دست يافت. اگر چه ممکن است اين معيار نتواند به صورت هميشگى، مجعول بودن حديثى را نشان دهد، امّا مى‏تواند در موارد مخالفت حديث با آن، از اطمينان ما به حديث بکاهد و اعتماد ما را بر آن در مقام عمل، سلب کند. حفظ اعتدال، در برابر اعتماد افراطى به علم و ناديده گرفتن تفريطى دستاوردهاى علمى، نياز اعتبار اين معيار است.

گفتنى است که علم نيز به سان عقل و حس، به دليل واقع‏نمايى، تنها مى‏تواند از ره‏گذر رودررو قرار دادن حديث با واقعيت خارجى، درستى و نادرستى آن را نشان دهد. از اين رو، در احکام فقهى، اعتباريات شارع و احکام تعبّدى دين، کارآمد نيست؛ زيرا واقعيت خارجى حکايت شده در اين احاديث به چشم نمى‏آيد و نقطه اشتراکى ميان علم و حديث، ديده نمى‏شود تا در آن با هم مختلف و متعارض گردند. براى نمونه، علم نجوم به ما ثابت کرده است که کوچک‏ترين ستاره‏ها از بزرگ‏ترين خانه‏هاى زمين، هزاران برابر بزرگ‏ترند و کوچک ديده شدنشان به دليل فاصله چند ميليون فرسنگى آنها با ماست. حال اگر به متن زير

آن‏که ظاهر بدوى و ساده آن، مبناى اعتقادى قرار گيرد. نمونه بارز اين احاديث، حديث «استَلِمُوا الرُّکنَ فَإِنَّهُ يمِينُ اللَّهِ فِى خَلقِهِ...»^۱ است. خداوند دستى ندارد؛ امّا استلام و لمس حجر الأسود، نمادى از بيعت با خداست تا ديگر دست‏درازى نکنيم و دست به گناه نيالاييم.

۲ - ۲ - ۵. حسّ و تجربه

محسوسات و بويژه مشاهدات، در شمار معلومات نخستين، يقينى و قابل اعتماد انسان هستند. حس نيز به سان عقل، واقع‏نما و معيارى قابل اتّکا در جايى است که حديث بازگو کننده واقع خارجى باشد. حس نيز با همان محدوديت‏هاى عقل، رو به روست و توان سنجش احاديث فراعقلى، اعتبارى و فقهى را ندارد. به دليل اين مشابهت، تنها به ذکر يک نمونه مشهور، بسنده مى کنيم. حديث آفرينش حوّا از دنده چپ آدم علیه السّلام را پيشوايان و عالمان شيعه، رد کرده‏اند؛ امّا اين متن و ردّ آن را با حس، کارى نيست، بلکه نتيجه گرفته شده از آن با حس، مخالفت دارد. به استناد برخى متون، چون اين يک دنده مصرف شده است، مرد در سمت چپش يک دنده کمتر از سمت راستش دارد. اين متون، در تعداد دنده‏هاى مرد نيز اضطراب دارند و از اعداد هفت، هشت، نُه و اعداد ديگر نام برده‏اند، در حالى که با يک شمارش ساده و نيز تشريح بدن يا راديوگرافى، مى‏توان در هر دو سوى بدن مردان، دوازده دنده به طور مساوى يافت. شيخ صدوق، يکى از اين روايت‏ها را نقل و ردّ کرده است.^۲

نکته. در احاديث مخالف با حس نيز مى‏توان در صورت پذيرش ذوق سليم، به تأويل حديث، دست زد و راه را بر مجازگويى گشود و از ردّ زودهنگام حديث، دست کشيد.