243
گزیده شناخت نامه حدیث

گرايش‏هاى گوناگون، آن را بپذيرند؛ عقل‏هايى که دست‏خوش تعصّب و هوس نيستند و در بند تقليد و وهم نيفتاده‏اند و از کبر، غرور، عجب، خشم، حرص، گناه و آرزوهاى دنيايى و دست‏نيافتنى، به دور هستند.۱

محدوديت مهم‏تر در کاربرد عقل، آموزه‏هاى فراعقلىِ دين است؛ آموزه‏هايى که بازگوکننده واقعيت‏هايى بسيار برتر، يا دورتر از سطح معمول تفکر و تعقّل بشر است. وقايع برزخ و محشر، يا چگونگى زندگى در عالم مجرّدات، عرش، قرب الهى، يا حتّى کيفيت بهشت و دوزخ، همه در بخش ناديده جهان هستى، غيب و ملکوت، جاى مى‏گيرند و عقل عادى بشر، به دليل در اختيار نداشتن ابزار دستيابى به آن، جز از راه نقل و برخى شهودهاى حقيقى راهى به آنها ندارد. در اين‏جا، عقل، قادر به کشف واقع بيرونى نيست تا تصوير برگرفته از آن را به عنوان معيار سنجش يک کاشف ديگر، مانند حديث، به کار ببرد. به ديگر سخن، اختلاف در اين‏جا ميان دو کشف و دو آگاهى نيست؛ بلکه ميان آگاهى و ناآگاهى است و عقل در اين‏جا دريافتى ندارد، تا حديث را با آن بسنجيم، نه آن که دريافتى باشد، ولى اعتبار کافى براى سنجيدن حديث با آن، نداشته باشد. همين ملاک در احاديثى که تنها يک اعتبار و قرارداد شرعى هستند، جارى است؛ زيرا در برخى احاديث فقهى که تابع قرارداد و اعتبار شارع هستند، واقعِ خارجى وجود ندارد تا عقل به آن دست يابد و آن گاه به مقايسه حديث با واقع ادراک شده بپردازد. اين‏گونه احاديث، دستورها، يا قانون‏هايى هستند که عمل و چگونگى ارتباط انسان را تعيين مى‏کنند و هر چند ممکن است يک واقعيت

1.. ر.ک: خردگرایى در قرآن و حدیث: ص ۲۱۱ (فصل ششم: آسیب‏هاى خِرَد).


گزیده شناخت نامه حدیث
242

از ناحيه خطاپذيرى عقل و ديگر از سوى آموزه‏هاى فراعقلى دين. ما با وجود پذيرش کارکرد عمومى و گسترده درست عقل، احتمال خطا را در آن، نفى نمى‏کنيم. هر چند اين خطاها، چندان فراوان نيستند که عقل را از حجّيت ساقط سازند و سخن سوفسطاييان را در بى‏اعتمادى بر عقل و بطلان دانسته‏هاى بشر، بر کرسى بنشانند، امّا آن اندازه بوده‏اند که افرادى مانند ارسطو را وادار به ابداع منطق صورى براى حفظ شکل استدلال کند و غربيان را ناگزير از جستجوى نظام فلسفى و منطقى ديگرى براى حفظ درستى ماده استدلال نمايد.

قرآن و حديث نيز برخى زمينه‏هاى خطاى عقل را در مادّه استدلال، مانند گرايش‏هاى شخصى و اجتماعى، تقليد از گذشتگان و بزرگان و خلط ظن و گمان با يقين و برهان گوشزد کرده‏اند۱. بدين‏سان تنها آن دسته از ادراکات عقلى حجّت‏اندکه همه عقل‏ها با همه

1.. ر.ک: (وَ لَقَدْ آتَینَا مُوسَى الْكِتابَ وَ قَفَّینَا مِنْ بَعْدِهِ بِالرُّسُلِ وَ آتَینَا عِیسَى ابْنَ مَرْیمَ الْبَیناتِ و أَیدْنَاهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ أَفَكُلَّما جَاءَكُمْ رَسُولٌ بِمَا لا تَهْوَى أَنْفُسُكُمُ اسْتَکبَرْتُمْ فَفَرِیقاً كَذَّبْتُمْ وَ فَرِیقاً تَقْتُلُونَ * وَ قَالُوا قُلُوبُنَا غُلْفٌ بَل لَّعَنَهُمُ اللَّهُ بِكُفْرِهِمْ فَقَلِیلاً مَّا یؤمِنُونَ؛ و ما به موسى کتاب تورات دادیم و بعد از او، پیامبرانى پشت سر هم فرستادیم و به عیسى بن مریم دلایل روشن دادیم و او را به وسیله روح القدس تأیید کردیم. آیا چنین نیست که هر زمان، پیامبرى چیزى بر خلاف هواى نفس شما آورد، در برابر او تکبر کردید (و از ایمان آوردن به او خوددارى نمودید) پس عده‏اى را تکذیب کرده، و جمعى را به قتل رساندید؟! * و (آنها از روى استهزا) گفتند: دل‏هاى ما در غلاف است! (و ما از گفته تو چیزى نمى‏فهمیم. آرى، همین طور است!) خداوند آنها را به خاطر کفرشان، از رحمت خود دور ساخته، (به همین دلیل، چیزى درک نمى‏کنند) و کمتر ایمان مى‏آورند) (بقره: آیات ۸۷ و ۸۸)، (وَ إِذا قِیلَ لَهُمُ اتَّبِعُوا مَا أَنْزَلَ اللَّهُ قَالُوا بَلْ نَتَّبِعُ مَا أَلْفَینا عَلَیهِ آبَاءَنا أَوَ لَوْ كَانَ آباؤهُمْ لا یعْقِلُونَ شَیئاً وَ لا یهْتَدُونَ؛ و هنگامى که به آنها گفته شود: «از آنچه خدا نازل کرده است، پیروى کنید!» مى‏گویند: «نه، ما از آنچه پدران خود را بر آن یافتیم، پیروى مى‏نماییم.» آیا اگر پدران آنها، چیزى نمى‏فهمیدند و هدایت نیافتند (باز از آنها پیروى خواهند کرد)؟!) (بقره: آیۀ ۱۷۰)، (لَقَدْ أَخَذْنَا مِیثَاقَ بَنِى إِسْرَائِیلَ وَ أَرْسَلْنا إِلَیهِمْ رُسُلاً كُلَّمَا جَاءَهُمْ رَسُولٌ بِمَا لا تَهْوَى أَنْفُسُهُمْ فَرِیقاً كَذَّبُوا وَ فَرِیقاً یقْتُلُونَ؛ ما از بنى اسرائیل پیمان گرفتیم و رسولانى به سوى آنها فرستادیم (ولى) هر زمان پیامبرى حکمى بر خلاف هوسها و دلخواه آنها مى‏آورد، عده‏اى را تکذیب مى‏کردند و عده‏اى را مى‏کشتند) (مائده: آیۀ ۷۰)، (وَ إِنْ تُطِعْ أَکثَرَ مَنْ فِى الْأَرْضِ یضِلُّوكَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ إِنْ یتَّبِعُونَ إِلّا الظَّنَّ وَ إِنْ هُمْ إِلّا یخْرُصُونَ؛ اگر از بیشتر کسانى که در روى زمین هستند اطاعت کنى، تو را از راه خدا گمراه مى‏کنند (زیرا) آنها تنها از گمان پیروى مى‏نمایند، و تخمین و حدس (واهى) مى‏زنند) (انعام: آیۀ ۱۱۶)، (وَ لا تَقْفُ مَا لَیسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ (( وَ الْفُؤادَ كُلُّ أُولئِكَ کانَ عَنْهُ مَسْؤلاً؛ از آنچه به آن آگاهى ندارى، پیروى مکن، چرا که گوش و چشم و دل، همه مسئولند) (اسراء: آیۀ ۳۶)، (فَلا یصُدَّنَّكَ عَنْهَا مَن لّا یؤمِنُ بِهَا وَ اتَّبَعَ هَوَاهُ فَتَرْدَى؛ پس مبادا کسى که به آن ایمان ندارد و از هوس‌‌هاى خویش پیروى مى‏کند، تو را از آن بازدارد که هلاک خواهى شد!) (طه: آیۀ ۱۶)، (إِنْ هِى إِلّا أَسْماءٌ سَمَّیتُمُوهَا أَنْتُمْ وَ آبَاؤكُم مَّا أَنْزَلَ اللَّهُ بِها مِنْ سُلْطانٍ إِنْ یتَّبِعُونَ إِلّا الظَّنَّ وَ مَا تَهْوَى الْأَنْفُسُ وَ لَقَدْ جَاءَهُم مِّنْ رَّبِّهِمُ الْهُدَى؛ اینها فقط نامهایى است که شما و پدرانتان بر آنها گذاشته اید (نامهایى بى محتوا و اسمهایى بى مسمّى)، هرگز خداوند حجتى بر آن نازل نکرده است. آنان فقط از گمان و هواى نفس خود پیروى مى‏کنند در حالى که هدایت از سوى پروردگارشان براى آنها آمده است!) (نجم: آیۀ ۲۳).

  • نام منبع :
    گزیده شناخت نامه حدیث
    سایر پدیدآورندگان :
    عبدالهادي مسعودي
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1400/08/19
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 1989
صفحه از 439
پرینت  ارسال به