۱. زمینه و فایده نقد حديث

وقوع پدیده جعل حدیث و نشر احادیث ساختگی از یک سو و تصحیف و تحریف‌ها عمدی و سهوی دامنگیر حدیث در کنار دهها آسیب دیگر، ضرورت نقد حديث را نشان می‌‌دهد. نقادی درست حدیث مى‏تواند از ورود احاديث ساختگى به عرصه معرفت دينى، جلوگيری کند و با نشان دادن مشکلات درونى و نهفته متن، يا نشان دادن گسست‏ و ضعف سند، زمينه تضعيف حديث را فراهم مى‏آورد. نقد حديث، افزون بر کارکرد سلبى، کارکرد ايجابى نیز دارد. نقد حدیث می‏تواند به ما بیاموزد که راه رویارویی با پدیده حدیث سازی، کنار نهادن همه گنجينه معنوى حديث نیست تا اميدوارانه بکوشيم احاديث را بکاويم و آنچه را معتبر است، بيابيم. فرایند نقد حدیث.

می تواند با برنمودن قوّت‏ سندى حدیث و نشان دادن سازوارى محتوای آن با ديگر آموزه‏هاى دين، ما را به تصحيح و پذیرش حديث، ره‏نمون ‏سازد.

۲. گونه‏هاى نقد حديث

حديث، از دو بخش سند و متن، تشکيل شده و اعتبارسنجى حديث، وابسته به نقد سند و متن آن است. از اين رو، با اندک تسامح،^۱ مى‏توان نقد حديث را به دو گونه نقد سندى و نقد متنى، تقسيم کرد.

هر يک از اين دو نقد، شيوه‏ها و قواعدى دارند که نقد کارا و درست را از نقدهاى نابه‏جا، جدا مى‏سازند. در اين‏جا نشانه‏هاى مربوط به سند و مأخذ حديث را در «نقد بيرونى» و نشانه‏ها و معيارهاى مرتبط با محتواى حديث را در «نقد درونى»، بررسى کرده، کارايى گستره و رَوايى هر معيار و نشانه را مطرح مى‏کنيم. گفتنی است در یک نقد جامع، نیاز است منبع حدیث و انتساب آن به مؤلف و نیز اصالت و صحّت نسخه‌های آن نیز بررسی شود. ما در اینجا به آن نمی‌پردازیم. زیرا خود دانشی گسترده و مرتبط با دانش رجال‌شناسی،

گونه‌ها و معیارهای نقد حديث ^۱

نقادی حدیث به منظور بازشناسى احاديث مقبول از نامقبول، جريانى کهن، ریشه در سنّت معصومان دارد و شیوه ديرينه عالمان بوده است. معصومان به پيروى از سخن خداوند: (فَبَشِّرْ عِبَادِ * الَّذِينَ يسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَيتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ)،^۲ همواره به نقد حديث، سفارش کرده‏اند. امام باقر علیه السّلام، آيه (فَلْيَنظُرِ الاْءِنسَنُ إِلَى طَعَامِهِ)^۳ را بر دانش برگرفته از ديگران، تطبيق داده و بدين‏سان، سنّت نقد را به قرآن، مستند ساخته است.^۴ امام صادق علیه السّلام، بر جلوگيرى از ورود خوراک آلوده به جان، تأکيد ورزيده و هشدار داده است: «بنگريد علمتان را از که مى‏گيريد. در ما اهل بيت، هميشه عادلانى هستند که تحريف غاليان و بدعت‏هاى باطل‏گرايان و تفسيرهاى نادرست جاهلان را دور مى‏سازند».^۵

راويان و عالمان شيعى نيز اين شيوه را پى گرفتند و افرادى مانند زُراره، يونس بن عبد الرحمان، شيخ مفيد و سيّد مرتضى، در اين عرصه درخشيدند.^۶ نقد حديث، بر پایه برخی نیازها شکل گرفت و گونه‏ها، شيوه‏ها، معيارها و دستاوردهاى گوناگونى پیدا کرد. بررسى این نکات و نیز آسيب شناسى آن، جز به صورت گذرا، ممکن نيست.