۴. تحوّل زبان

زبان و برخى واژه‏هايش، دستْ‏خوش تغييرات تدریجی اند و از این رو براى فهم واژه، بايد به کتاب‏هاى لغت کهن مراجعه کرد. در تحوّل زبان، گاه معناى نخستين واژه، فراموش شده و معنايى ديگر جاى‏گزين آن شود؛ مانند واژه «حرم»^۱ و گاه از چند معناى واژه، يکى به جاى همه مى‏نشيند و باقى چنان متروک شوند که تنها یک معناى مشهور به ذهن آيد، مانند «عفو» در حديث «اخذ خراج»^۲ که به معناى زياده و افزونى، نه گذشت و بخشش، به کار رفته است. گاه نيز بار ارزشى واژه، دگرگون مى‏شود، مانند «تعمّق» که در عصر حاضر به معناى «ژرف‏نگرى و دورانديشى در کار و سخن» است^۳ و مفهومى مثبت شمرده مى‏شود؛ امّا در عربى کهن و متون حديثى، به معناى افراط و زياده‏روى است و کاربردهاى منفى و نکوهيده دارد^۴. غزّالى نيز واژه‏هايى همچون: علم، فقه و حکمت را بر شمرده که معناى آنها در عصر او با معناى اوّلى آنها متفاوت شده است.^۵

۵. کاربردهاى مجازى

مجازها، مايه زيبايى زبان‏اند؛ امّا اگر مجاز و استعاره به کار رفته، پيچيده و مرکب از چند کلمه باشد، گاه در به دست آوردن معناى ترکيب مجازى، ناکام مى‏مانيم؛ زيرا نمى‏توانيم با کنار هم نهادن معناى يک يکِ کلمات، به معناى مجموع آنها دست يابيم. آنچه فهم مجاز را آسيب‏پذيرتر مى‏کند، پيدايش يک هاله معنايى در گرداگرد آن است. اين هاله معنايى، در معناى اصلى واژه وجود ندارد، امّا در گذر زمان، با آن همراه شده است. ما واژه «آسمان» را براى همّت بلند به کار مى‏بريم؛ چون بلنداى نهفته در معناى حقيقى آسمان، گرداگرد آن را گرفته است. واژه «گل» نيز لطافت مى‏آورد و بوى خوش آن، همه کوچه جمله را از آغاز نهاد تا پايان گزاره، در بر مى‏گيرد. تشخيص اين هاله معنايى،

جاها ناشناخته مانده و موجب بدفهمى می‌‌شود. واژه «استثنا» در روایت مُرازِم بن حکيم، نمونه خوبى است:

۰.أمَرَ أبُو عَبدِ اللّهِ علیه السّلام بِکتَابٍ فِى حَاجَةٍ فَکتِبَ ثُمَّ عُرِضَ عَلَيهِ وَلَم يَکن فِيهِ استِثنَاءٌ فَقَالَ: کيفَ رَجَوتُم أن يَتِمَّ هَذَا وَلَيسَ فِيهِ اسْتِثنَاءٌ؟! انظُرُوا کلَّ مَوضِعٍ لاَ يَکونُ فِيهِ استِثنَاءٌ فَاستَثنُوا فِيهِ.^۱

امام صادق علیه السّلام دستور داد تقاضانامه‏اى بنويسند. نوشتند و به ايشان، عرضه کردند؛ امّا در آن استثنا نبود. امام علیه السّلام فرمود: «چگونه اميد داريد که اين کار انجام شود، حال آن که در اين نوشته، استثنايى نيست؟! بنگريد هر جايى که استثنا نيست، در آن‏جا استثنا کنيد».

ترجمه لغوى اين کلمه، ما را به مقصود امام نمی رساند، ولی بر پايه معنای آن در فرهنگ قرآنی، استثنا، به معنای گره زدن تصميم و کار به مشيّت الهى است. پيامبر و اهل بيتش، هر گاه کارى را وعده مى‏دادند، آن را مشروط به خواست خدا مى‏کردند و در همان حال که تصمیم خود را استوار بيان مى‏داشتند، مى‏فرمودند: «مگر آن که خدا نخواهد» و اين صورت را استثنا مى‏کردند.^۲ شيخ طوسى، روايت مشابهى را نقل کرده که مؤيّد اين فهم است.^۳

۳ - ۲ نشاندن معناى اصطلاحى به جاى معناى لغوى

واژه «وضو»، در بسيارى از احاديث، به معناى طهارت مصطلح است که مقدّمه عباداتى چون نماز است؛ امّا هنگام تفسير احاديث مربوط به آداب غذا خوردن، بايد به معناى لغتى آن (نظافت^۴) توجّه داشت. برخی محدّثان مانند شيخ حرّ عاملى، به درستی، استحباب وضو پيش و پس از غذا خوردن را، به معنای استحباب شستن دست‏ها و نه وضوى اصطلاحى فهميده‏اند، با آن که در بسيارى از احاديث اين باب، واژه «وضو» به کار رفته است، نه «غَسلُ اليَدَين / شستن دست‏ها».^۵