ابن اثير^۱ و ابن حجر^۲ به اين نکته توجّه داده‏اند.

گفتنى است افراط در اين امر، نيز مشکلاتى را در حديث‏پژوهى پديد مى‏آورد. یک نمونه، واژه «حلاب» در حديث عائشه:«کان النبيّ إذا اغتسل من الجنابة، دعا بشى‏ءٍ نحو الحلاب...»است.^۳ وى مى‏گويد: پيامبر هنگام غسل جنابت، ظرفى مانند «حلاب / ظرف شیردوشی» را مى‏طلبيده [و با آب درون آن غسل مى‏کرده] است.

ازهرى پنداشته که اين واژه، تعریب «گلاب» فارسى است. ابن حجر اين سخن را نقل، سپس آن را به درستى ردّ کرده است.^۴

نکته ديگر، آن که آميختگى زبانى به گونه عکس نيز اثر گذار خواهد بود. براى مثال، در زبان فارسى که آميختگى فراوانى با زبان عربى دارد. گاه واژه‏هاى اصيل عربى، با واژه‏هاى فارسى، مشابهت مى‏يابند و به گونه نادرست فهميده و ترجمه مى‏شوند. برخى نمونه‏هايى اين گونه از آسيب آميختگى را در کتاب آسيب‏شناسى حديث، بخش فارسى زدگى آورده‏ايم.^۵

۳. خلط لغت و اصطلاح

معناى اصطلاحى، نتيجه تحوّل معنايى یک واژه عمومی نزد گروهى خاص است. گاه دسته‏اى از مردم يا دانشمندان يک علم خاص، معناى واژه‏اى را تغيير داده و آن را براى معناى مقصود خود، به کار گرفته‏اند. اگر اين معناى جديد تفاوت چشمگيرى با معناى اصلى خود داشته باشد و مقصود متکلّم، معین نشود، دو گونه آسيب، محتمل است: نشاندن معناى لغوى به جاى معناى اصطلاحى و عکس آن.

۳ - ۱. نشاندن معناى لغوى به جاى معناى اصطلاحى

گاه واژه‌‌ای ساده، بار فرهنگى می‌‌یابد و به صورت يک اصطلاح در می‌‌آید، امّا در برخى

شود، معنايى ديگر مى‏يابد؛ مانند «عَدَلَ عَنِ الطَّريقِ» که به معناى منحرف شدن و کناره گرفتن است «عَدَلَ إلى» که به معناى به سوى جايى رفتن مى‏باشد.^۱

۲. آميختگى زبانى

داد و ستد فرهنگى، زمينه داد و گرفت زبانى و وام‏گيرى واژه‏ها را فراهم مى‏آورد. زبان عربى نيز از اين روند فرهنگى بيرون نبوده و نيست؛ هر چند ممکن است واژه‏هايى که به ديگر زبان‏ها داده است، بسيار بيشتر از کلماتى باشد که وام گرفته است.^۲ دانشمندان عرب به اين موضوع بویژه در عرصه قرآن کريم توجه داشته و کتاب‏هايى مانند: المعرّب، اثر جلال الدين سيوطى به همين منظور پديد آمده‏اند. برخى از اين واژه‏ها در حديث نيز بازتاب داشته و مفهوم آن را دچار ابهام يا ترديد کرده‏اند. از اين رو، بهنگام شرح و تفسير متن حديث، توجه به ريشه و اصل غير عربى اين کلمات نيز مهم است. کارى که امثال ابن جوزى^۳ و زمخشرى^۴ و ابن حجر عسقلانى^۵ در شرح واژه‏هاى مشکل و غريب احاديث، در نظر داشته‏اند. بى توجهى به اين نکته و تطبيق قواعد صرف و اشتقاق زبان عربى بر اين واژه‏هاى وام گرفته شده از زبان‏هاى ديگر، رهزن حديث پژوه خواهد بود، يا دست کم او را در يافتن معنا از طريق شيوه متداول مراجعه به اصل و يافتن ماده کلمه در فرهنگ لغت، ناکام مى‏گذارد يک نمونه، واژه «الباذق» است. اين واژه، معرّب «باده» فارسى است و ريشه «بذق» در کتاب‏هاى لغت کهن عرب وجود ندارد. لغت پژوهان و غريب‏نگاران و شارحان حديث مانند ابن سيده^۶، ابن سلام^۷،