نيّتى داشته و براى رسيدن به هدفى خاص، سخنى را گفته، يا متنى را نوشته است. مخاطب براى رسيدن به آن مقصود، متن را مى‏کاود و مى‏فهمد و با اجراى اصل‏هاى زبانى و منطقى، برداشت خود را به گوينده و نويسنده، نسبت مى‏دهد. با اين همه، مؤلّف و سخنران، مى‏تواند با نشاندن قرينه‏هايى در کنار سخن و يا ارائه پيش و پس آنها، آنچه را از اثرش فهميده مى‏شود، تغيير دهد و ميان مفهوم نخست متن و مقصود خود، تفاوت ايجاد کند. در علم اصول فقه، دو اصطلاح «مراد استعمالى» و «مراد جدّى»، ناظر به همين مسئله‏اند.

آنچه از فهم متن فهميده مى‏شود، بلافاصله و بدون جستجو از قرينه‏ها، قابليت استناد تامّ و قطعى به صاحب متن را ندارد و براى رسيدن از مفهوم به مقصود، گردآورى قرينه‏هاى متعدّدى لازم است که برحسب نوع آن، به دو دسته قرينه‏هاى لفظی و مقامى و بر پايه جايگاه و اتصال به کلام، به منفصل (= جدا) و متصل (= چسبيده)، تقسيم مى‏شوند. از تداخل اين دو دسته‏بندى، چهار حالت، امکان وقوع مى‏يابند: قرينه‏هاى لفظی متصل و منفصل و قرينه‏هاى مقامى متصل و منفصل که چون قرينه‏هاى مقامى منفصل، امکان وقوع در خارج را ندارند، يا بسيار نادرند، نياز به يافتن سه دسته قرينه داريم که آنها را به ترتيب، «قرينه‏هاى داخلى لفظى»، «خانواده حديث» و «اسباب ورود حديث» مى‏ناميم و توضيح هر يک مى‏آيد.

۲ - ۱. قرينه‏هاى لفظى داخلى

همسويى اجزاى سخن و نوشته، اصل اوّلى در گفتگوها و متن‏هاى متعارف است. مؤلّف يا گوينده، با جمله‏هايى به رشته کشيده، مخاطب خود را هدايت مى‏کند و از اين رو، هر يک از آنها مى‏توانند به درک جمله‏هاى ديگر، کمک کنند و براى يکديگر، قرينه شوند. براى نمونه، ما با ذکر واژه «کاسه»، يا «قلاّده» در کنار «شير»، مقصود خود را از آن، معيّن مى‏کنيم و گاه با تضمين آيه و حديث و مَثَلى، به ابهام جمله، پايان مى‏دهيم. قرينه‏هاى داخلى، در درون متن وجود دارند و از جنس همان سخن و نوشته هستند و از اين رو، نمى‏توان آنها را برشمرد؛ امّا مهم‏ترين آنها، اقتباس و تلميح و تعليل گوينده و سؤل‏هاى مخاطب هستند که در دانش فقه الحديث، به آنها پرداخته شده است.^۱ در دانش اصول فقه

همچنين نمى‏توان از توجّه به متضادهاى هر واژه، چشم پوشيد. بازشناسى معناى «جهل»، بدون آشنايى با معناى «عقل» و «علم»، ميسّر نيست و «جَلْع» و «وقاحت»، در کنار «حياء»، بهتر فهميده مى‏شوند. گاه نیز معصومان علیهم السّلام، خود به تبيين برخى واژه‏ها پرداخته‏اند که مى‏توان آنها را به عنوان گزاره‏هاى تبيينى و تفسيرى، در فرآيند واژه‏شناسى سهيم کرد.^۱

ب - فهم ترکيبات

متن، حاصل ترکيب معنادار و هدفمند واژه‏هاست. فهم متن، نيازمند درک اين قالب و نسبت هر يک از اجزاى کلام با ديگر اجزاست. اين فهم، با يادگيرى دستور زبان (دانش نحو)، ميّسر است؛ امّا اين، همه کار نيست؛ گاه ترکيب‏هايى يافت مى‏شوند که جمله کاملى به شمار نمى‏آيند و به صورت اصطلاح درآمده‏اند، و مفرد نيستند تا قابل جستجو در کتاب‏هاى لغت باشند. معناى مجموع اين اصطلاح‏ها، با مجموع معناى اجزاى آنها مساوى نيست، نمى‏توانيم يکْ‏يکِ اجزا و واژه‏ها را معنايابى کنيم و در کنار هم بگذاريم و مجموع آنها را معناى مجموع بخوانيم. براى نمونه، معناى «تزويج مقام» و يا «أعطاک من جراب النورة»، با اين شيوه به دست نمى‏آيد. شيوه پيشنهادى براى درک اين اصطلاحات، گردآورى کاربردهاى متعدّد آنها و حدس زدن معناى آنها با استفاده از قرينه‏هاى سياقى و سپس، ارزيابى آنها پس از نهادن معنا ميان عبارت و جمله است. کتاب‏هاى غريب الحديث، گاه اين اصطلاح‏ها را تبيين کرده‏اند.

آنچه کار را دشوار مى‏سازد، گشوده شدن پاى استعاره و مجاز به ترکيبات است. در مجاز، تخيّلى لطيف، نهفته است که درک آن ‍را براى کسانى که با گوينده، تفاوت زمانى يا فرهنگى دارند، مشکل مى‌کند. شماری از سخنان پيامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سخنان امام على علیه السّلام در نهج البلاغة، اين هاله لطيف را دارند و از اين رو، فهم حديثى مانند «المْؤمِنُ مُوهٍ راقِعٌ»^۲، نيازمند درک تصوير خيال‏انگيز نهفته در آن است؛ امرى که فرقه «ظاهريه» و «حشويه»، از آن محروم بودند و به تشبيه و تجسيم در باره ذات پاک خدای سبحان و تنگ‏نظرى در معانى حديث و قرآن، گرفتار آمدند.

مرحله دوم: فهم مقصود

آنچه از متن فهميده مى‏شود، در موارد فراوانى با مقصود مؤلّف و گوينده سخن، يکسان است. او