مرحله اوّل: فهم متن

پس از اطمينان نسبى به صحّت متن، نخست بايد مفردات آن و سپس ترکيبات و محتواى کلّ کلام، فهميده شوند. فهم مفردات، يعنى فهم دقيق و عميق يکايکِ واژه‏ها با استفاده از کتاب‏هاى لغت، غريب الحديث و کاربردهاى آنها در متون اصيل عربى. فهم ترکيبات نيز به معناى فهم نقش‏ها و ارتباط‏هاى ميان‏کلامى است و از اين رو، فهم متن، خود به دو بخش تقسيم مى‏شود: يکى، فهم مفردات و ديگرى فهم ترکيبات.

الف - فهم مفردات

با توجّه به ساختار صرفى واژگان عربى و فصل‏بندى لغت‌نامه‌های عربى بر پايه مادّه کلمه، نياز است که هر واژه نامفهوم حديث را ريشه‏يابى کنيم، سپس به دنبال معناى آن در کتاب‏هاى لغت، برويم. آن گاه، معناى ريخته شده در قالب و هيئت موجود در متن را تبیین کنيم. هر دو کار، يعنى تشخيص مادّه و هيئت کلمه، نياز به آشنايى با علم صرف دارد و با کار بست آن، معناى يک واژه را در کتاب‏هاى لغت سراغ می‌گیریم. به تجربه ثابت شده است که مراجعه به چند کتاب لغت، ما را بهتر و دقيق‏تر، به گوهر معنايى مادّه مى‏رساند؛ معنايى که چون جانى واحد در هيئت‏هاى گوناگون مادّه جارى است.

کتاب‏هاى لغت مورد استفاده، بايد کهن و معتبر باشند، زيرا گاه واژه‏ها در گذر زمان، معانى متفاوتى مى‏يابند و ما وظيفه داريم معناى واژه را در عصر صدور حديث، به دست آوريم و اين، در گرو مراجعه به کتاب‏هاى لغتى است که در عصر معصومان علیهم السّلام، يا نزديک به آن روزگار، نوشته شده‏اند.

مراجعه به غريب الحديث‌ها نيز لازم است. اين کتاب‏ها، شرح واژه‏هايى را بر عهده دارند که لغت‏دانان، معناى خاصّ آن را در حوزه متون دينى، روشن نکرده‏اند. از اين رو، حديث‏پژوه که در پىِ فهم متنى خاصّ و متعلّق به ‏فرهنگ دينى است، بايد به آنها نيز مراجعه کند؛ زيرا واژه‏ها در ‏فرهنگ‏هاى متعدّد، مى‏توانند معانى متفاوت بیایند. واژه‏هاى نفاق و زکات، دو نمونه براى تفاوت معناى لغوى و معناى حديثى و قرآنى‏ است.^۱

شیوه فهم حديث^۱

اهتمام پيامبر صلی الله علیه و آله و اهل بيت ايشان همواره به درايت و فهم حديث بوده است. فراوانى توصيه‌های ایشان و برترى‏بخشيدن درايت يک حديث بر روايت و نقل هزار حديث، مؤيّد همين نکته است.^۲ فهم حديث، به عنوان يک متن دينى، مشمول قواعد عمومى فهم متن و نيز قواعد ويژه فهم متون مقدّس است. حديث، مانند هر متن معنادار ديگرى، در پىِ رساندن ما به مقصود و مراد گوينده آن است. بر اين پايه، ابتدا بايد براى فهم متن و سپس براى دستيابى به مقصود آن، بکوشيم. اين حرکت دو مرحله‏اى، يعنى فهم متن و درک مقصود، خود مراحل خُردترى دارد؛ امّا پيش از آن نياز است که متنى صحيح و قابل اعتماد از حديث داشته باشيم و از صحّت انتساب آن به معصومان علیهم السّلام نیز مطمئن باشیم. مفروض ما، حديث بودن متن است. از اين رو، به پيش‏نياز دوم نمى‏پردازيم و آن را بر عهده دانش تخريج و رجال مى‏نهيم.

پيش‏نياز: اطمينان از صحّت متن

در فهم حديث، بايد متن را بکاويم و يکايکِ واژه‏ها و ترکيب جمله‏ها را بررسى کنيم؛ امّا گاه متن حديث، به دليل آسيب‏هايى که در جاى خود بررسى شده‏اند^۳، به گونه‏اى تغيير يافته به دست ما مى‏رسد. فهم حديث، اگر بر روى متنى نادرست به انجام رسد، ما را به مقصود نمى‏رسانَد. پس، پيش‏نياز نخست، گِردآورى نسخه‏هاى متعدّد از يک متن حديثى است تا در روند کاوش‏هاى بعدى، احتمال‏هاى گوناگون معنايى را بررسى کنيم، هر چند در اين مرحله، نمى‏توان و نمى‏خواهيم به صحّت قطعى يک متن، حکم کنيم و بقيّه را کنار نهيم؛ زيرا اين کار، درگرو تعامل دنباله‏دار با متن به سرانجام مى‏رسد.

چگونگى دستيابى به اين نسخه‏ها، اعم از نسخه‏هاى خطّى و نسخه‏هاى غير خطّى، نيازمند تخريج حديث و آشنايى با فنّ نسخه‏شناسى است.