صفحاتى را مکتوب کرده‏اند، ولى شمار اين نگاشته‏ها و حجم بسیاری از آنها اندک است^۱ و نشانه فرهنگ عمومى تلقّى نمى‏شود. پيامدهاى منفى اين روند، بسيار اسف‏انگيز بود. تأسّف بيشتر آن که برخى پيامدهاى خسارت‏بار آن در حوزه حديث اهل سنّت، قابل جبران نيست. اگر فعّاليت‏ها و تلاش‏هاى ائمّه اطهار علیهم السّلام در دوره منع حديث و پس از آن نبود، بسيارى از سنن پيامبر اکرم به طور کامل، نابود مى‏شدند. برخى پيامدهاى منع کتابت حديث، از اين قرارند:

یک. پنهان ماندن بسيارى از سخنان پيامبر اکرم

سياست منع از تدوين حديث، سبب شد تا بسيارى از سخنان پيامبر اکرم در ذهن صحابيان بمانَد و به نسل آينده، منتقل نشود و با مرگ صحابيان، آن معارف نيز مدفون شوند.منع از نوشتن حديث، سوزاندن نگاشته‏هاى حديثى، مخالفت با تدوين سنن، جلوگيرى از نقل حديث، آزار و اذيت ناقلان پُرحديث و...، سبب شدند که جسارت مخالفت با فرهنگ حکومتى و تلاش براى نقل حديث در ميان صحابيان، کاهش يابد. در کتاب صحيح البخارى، به نقل از مجاهد آمده است:«من تا رسیدن به مدينه، همراه عبد اللّه‏ بن عمر بودم ولی نشنيدم که حديثى از پيامبر نقل کند، به جز يک حديث».^۲ شعبى نيز در سخنی مشابه آورده است: «من يک سال با عبد اللّه‏ بن عمر نشست و برخاست داشتم ولی او يک حديث هم از پيامبر اکرم برایم نقل نکرد».^۳

البته برخى منابع شيعى، نقل نشدن حديث از سوى عبد اللّه‏ بن عمر را به دستور معاويه مى‏دانند. در برخى منابع آمده است که معاويه به او پيام داد: «اگر گزارش شود که حديث نقل مى‏کنى، تو را خواهم کشت».^۴

همین دلیل در مدینه نگاه داشت.^۱ ابوهُرَيره نیز می‏گوید: ما نتوانستيم روايات پيامبر را نقل کنيم تا آنگاه که عمر از دنيا رفت.^۲ خلفاى بعدى نيز با استمرار اين روش، نقل روايات پيامبر را ممنوع کردند. عثمان، در روزگار خلافت خود اعلام کرد:«هيچ کس حق ندارد حديثى از پيامبر خدا کند، مگر آن که آن حديث را در زمان ابوبکر و عمر، شنيده شده باشد».^۳

منع از نگارش و نشر حديث در دوره امویان نيز ادامه یافت. معاويه، فرمانی مانند عثمان ابلاغ کرد^۴ و افزون بر آن دستور داد: «از پيامبر خدا، روايت نقل نکنيد».^۵

درگذشت صحابيان و کشته شدن آنان در جنگ‏ها، سبب شد نسل‏هاى بعدى و نو‏مسلمانان، با سنّت پيامبر،آشنا نشوند و آگاهى آنان از اسلام، به فرهنگ رسمى ارائه شده از جانب حاکمان محدود شود. بدینسان، منع از نگارش حدیث،در فرهنگ عمومى مسلمانان جای گرفت و نگارش حديث، ناپسند قلمداد ‏شد. در این میان، سيره و سخن اهل بيت، مقابله با آن، بدون تنش‏زایی در جامعه بود. آنان خود، حديث پيامبر را ‏نوشتند و اصحاب خويش را نيز به نوشتن حديث، ترغيب کردند.^۶

۳. پیامدهای منع تدوين حديث

نگارش نيافتن حديث، پس از رحلت پيامبر شکل گرفت؛ در روزگار خليفه دوم و سوم، رواج يافت و در دوره بنى اميّه، به فرهنگ عمومى اهل سنّت، تبديل شد. پس از مدّتى و تا پایان قرن نخست هجری، نقل حديث نيز ممنوع گشت و زيان جبران‏ناپذيرى به فرهنگ و معارف اسلامى وارد آمد. اين سخن بدان معنا نيست که هيچ مکتوبى در طول اين دوره طولانى نود ساله، نگاشته نشده، يا هيچ نسخه‏اى از آن دوران، باقى نمانده است. طبيعى است که برخى افراد در خفا، يا در زمان‏ها و مکان‏هايى خاص، کارى مخالفِ متعارف، انجام داده و