۲ - ۲. انگيزه‏هاى فرقه‏اى

فرقه‏گرايى و دسته‏بندى‏هاى اجتماعى و دينى نيز در حديث‏سازى مؤثّر بوده‏اند. دسته‏هايى مانند زنديقان و خوارج، براى گسترش و تقويت حزب و فرقه خود، به جعل حديث نيز اقدام کردند، هر چند ادّعاهاى غلوآميز در تعداد جعليات زنديقان، قابل اثبات و تصديق نيستند.^۱ غاليان نيز احاديثى در تطبيق و تفسير آيات قرآن مطرح کردند که برخى تحريف و تأويل‏هاى نادرست و برخى از اساس، ساختگى بودند. عرصه ديگر جعليات ايشان، در فضائل ائمّه علیهم السّلام و اثبات عقايد انحرافى و ايجاد جايگاه ارزشى براى خود بود.^۲

در کنار اين دو گروه، مى‏توان به فضيلت‏سازى گروه‏هاى دينى براى مُحق جلوه دادن خود و بزرگ کردن رهبرانشان، يا کوبيدن جبهه مخالف، اشاره کرد. بى‏گمان، دست کم يکى از اين دو حديث منسوب به پيامبر صلی الله علیه و آله، يعنى «يَکونُ فى اُمَّتى رَجُلٌ يُقالُ لَهُ: مُحَمَّدُ بنُ إدريسَ، أضَرَّ عَلى اُمَّتى مِن إبليسَ»^۳ و «مَن أرادَ مَحَبَّتى وَ سُنَّتى فَعَلَيهِ بِمُحَمَّدِ بنِ إدريسَ الشّافِعِىِّ»،^۴ ساختگى است.

مُرجئه و صوفيه نيز از ديگر فرقه‏هاى مذهبى و اجتماعى‏اند که احاديث ساختگى از سوى آنها نشر يافته است.^۵

برخى روايات ستاينده و نکوهنده زبان‏ها و نژادها نيز مى‏تواند در اين دسته جاى گيرند. دست کم، يکى از دو حديثى که زبان نزول وحى را هنگام غضب و شادى خداوند متفاوت مى‏داند، بربسته به پيامبر صلی الله علیه و آله و ساختگى است.^۶

۲ - ۳. انگيزه‏هاى فردى

در کنار جريان‏هاى سياسى حاکم و انگيزه‏هاى حزبى و فرقه‏اى و نژادى، انگيزه‏هاى

۲ - ۱. انگيزه‏هاى سياسى

حاکمان جور، براى بيرون راندن رقيبان و غصب تخت فرمان‏روايى، به تقويت هواداران خود و تضعيف مخالفان پرداختند. آنها همچنين براى تحميل حکومت خود، از يک سو به خود مشروعيت بخشيدند و از ديگر سو، توده‏ها را تخدير کردند. اُمَويان و عبّاسيان، در آغاز کارشان، احاديثى را ساختند که فضيلت‏هايى دروغين را براى ايشان، هوادارانشان و محلّ حکومتشان مى‏آفريدند، يا زشتى‏هايى را براى مخالفان و رقيبانشان مى‏تراشيدند.^۱

در همين راستا و براى به اطاعت درآوردن توده‏ها، شاهد جعل حديث براى اطاعت مطلق از هر حاکمى هستيم. به پيامبر اکرم صلی الله علیه و آله نسبت دادند که اطاعت بى چون و چرا از پيشوايان گم‏راه و سکوت در برابر زورگويى‏و شکنجه و غصب و ستم، واجب است؛^۲ امرى که نظريه «تغلّب» را مشروع جلوه داد و تاکنون، بسيارى از مسلمانان را وادار به سکوت و اطاعت در برابر حاکمان ستم‏کار کرده است. ايشان، همچنين با جعل و تحريف معنوى احاديث فراغ از امر،^۳ مقاومت فکرى توده‏ها را شکستند و با جعل احاديث جواز شکنجه، معترضان مقاوم را خُرد کردند.^۴

تقدّس‏زدايى از ساحت پيامبران و نيز پيامبر اکرم صلی الله علیه و آله را نيز بايد افزود. غاصبان خلافت براى پايين آوردن سطح انتظار جامعه از خود، به قداست‏شکنى از پيام‏آوران وحى و نيز شعائر وحيانى مانند اذان پرداختند و از فاصله ميان خود و آنان کاستند تا بر تباه‏کارى و حرمت‏شکنى خود، سرپوش نهند.^۵ ورود سيل‏آساى داستان‏هاى اسرائيلى و قصّه‏پردازى عالمان تازه‏مسلمان، به اين هدف يارى رساند و زمينه تازه‏اى را براى انتساب اين داستان‏ها به معصومان علیهم السّلام، فراهم آورد.