اخلاق، مى‏توانيم به اصلاح و تعميق فهم حديث، کمک کنيم.

گفتنى است که شرح و تفسيرها و حتّى ترجمه‏هاى دقيق محدّثان بزرگ و شارحان ورزيده حديث نيز بر فهم ما مؤّرند. اين عالمان، به دليل آگاهى گسترده از هزاران حديث و درک بهتر و عميق‏تر زبان آن، فهم‏هايى بکر و مقبول، به دست داده‏اند و از اين رو، نياز است تا از آنها مطّلع شويم، هر چند اين به معناى انحصار بر فهم پيشينيان و تقليد بى چون و چرا و پيروى بى تأمّل و دقّت نيست. فهم ايشان، اهمّيت و لزوم بذل توجّه را دارد، امّا حجّيت و ضرورت پيروى را ندارد و از اين رو، توصيه مى‏شود اين مرحله را نه در آغاز سيرِ فهم حديث که در فرجام آن به انجام رسانيم تا فهم ما زير نفوذ فهم بزرگان، قرار نگيرد و اجتهاد و دريافت‏هاى خود را در نطفه، خفه نکنيم.

نکته:

براى پيمودن مسير فهم حديث، نياز به طى کردن گام به گام مراحل گفته شده داريم؛ مراحلى که هر يک نيز پلّه‏هايى را در درون خود دارند. طى کردن همه اين مسير منطقى با دقّت و استوارى، مى‏تواند در موارد متعدّدى، ما را به درک مفهوم متن و از آن‏جا به فهم مقصود گوينده برساند؛ امّا اين به معناى فهم همه احاديث، بويژه احاديث متشابه و دشوار نيست. حديث نيز مانند قرآن، متشابهاتى دارد که فهم آنها در گرو دسترسى به احاديث محکم و نسبت‏يابى ميان آنهاست که همه آن، براى همگان، ميسور نيست. افزون بر اين، هر کدام از گام‏هاى بيان شده در مسير فهم حديث، با آسيب‏هايى دست به گريبان است که بدون حلّ آنها، به نتيجه واقعى، نائل نمى‏شويم. به اين آسيب‏ها در بيان ويژه آسيب‏ها، پرداخته شده است.^۱

ماه آذار را نشان دهد، اما توجّه به فضاى صدور آن، اين فهم را دگرگون مى‏سازد.^۱

راه دستيابى به سبب ورود، مطالعه کتاب‏هاى متناسب با زمينه و موضوع اصلى حديث است. براى درک و فهم بهتر نامه‏هاى اميرمؤمنان علیه السّلام به معاويه و چرايى و چگونگى خطبه‏هاى حماسى امام حسين عليه‏السلام، مراجعه به کتاب‏هاى تاريخ و سيره، لازم است، همان گونه که فهم احاديث فقهى، در گرو شناخت نظريات فقهى معاصر ائمّه علیهم السّلام و پرسش‏هاى جارى است.

گام آخر: بهره‏گيرى از دانش بشرى

امامان علیهم السّلام به دليل ارتباط با آفريدگار خلقت و شناخت قوانين آن، به بيان گزاره‏هايى حقيقت‏نما و واقع‏گرا مى‏پردازند. از اين رو، حديث، مانند يک گزاره واقع‏نماى علمى، مى‏تواند به فرآيند پرسش و آزمايش درآيد. از اين امر، تنها احاديثى استثنا مى‏شوند که به واقعيات فراعقلى، مانند برزخ و قيامت، يا احکام اعتبارى در فقه، نظر دارند. نمونه‏اى از تعامل حديث و واقعيت خارجى، آزمايش‏هاى علمى و مشاهده‏هاى بالينى است که مدّعاى برخى احاديت پزشکى را تأييد، يا عموميت آن را تغيير داده‏اند، سفارش‏هايى را جهانى و فرامنطقه‏اى و توصيه‏هايى را ناظر به افراد و جغرافيايى محدود و خاص مى‏کنند.

دانش‏هاى بشرى با پرسش‏آفرينى، به فهم ژرف‏تر حديث کمک مى‏کنند و دغدغه‏هاى ذهنى، ذهن حديث‏پژوه را هنگام مواجهه با متن، به استخراج لايه‏ها و لطايف نهفته آن، وا مى‏دارند و همان گونه که اديبان زبردست، نکات لطيف و زيباى متن را استخراج مى‏کنند، محدّثان آشنا با روان‏شناسى و سياست و مديريت، مى‏توانند ويژگى‏هاى نهفته حديث را بيرون کشند.^۲ ما از طريق سنجش فهم خود با اطّلاعات مرتبط در زمينه دانش‏هاى بشرى، مانند طب، اقتصاد و روان‏شناسى و سياست، و نيز حوزه دانش‏هاى دينى، مانند فقه و