از اين منظر، فردى متفاوت با کارگزاران و خلفای خوش‌گذران اموى بود که به دين کم توجه و از مجالس حديثى و علمى، دور بودند. اگر چه عمر بن عبد العزيز نيز غاصب خلافت محسوب مى‏شود و جايگاهى را تصاحب کرده بود که سزاوار آن نبود، ولى اقدامات او در اصلاح فرهنگ مسلمانان، اثرگذار بودند. سه اقدام فرهنگى مهم و اساسى او عبارت‏اند از:

۱. جلوگيرى از سبّ و لعن امير مؤمنان علیه السّلام؛

۲. باز گرداندن فدک به اهل بيت علیهم السّلام؛

۳. دستور به کتابت حديث.

اقدام اول و دوم او، اقدامى فرهنگى - اجتماعى بود که به نفوذ اجتماعى اهل بيت و فرهنگ شيعه، کمک شايانى کرد.^۱ دستور او به کتابت و تدوين حديث نيز، تأثيرى بسزا بر ثبت و تدوين فرهنگ اسلامى، بويژه در حوزه حديث اهل سنّت نهاد و ناشايستگى اقدام حاکمان پيشين در منع از کتابت حديث را آشکار ساخت.عمر بن عبد العزيز، در نامه‏هاى متفاوت به محدّثان اهل سنّت، درخواست نگارش سنن نبوى و متون حديثى را مطرح کرد. او در نامه‏اى به عالمان مدينه نوشت:«در حديث پيامبر خدا نظر و آنها را کتابت کنيد که من از نابودى دانش و مرگ دانشمندان، بيم دارم».^۲

او در نامه‏اى جداگانه به قاضى مدينه، ابوبکر بن حزم (م ۱۲۰ ق)، نوشت: «در احاديث پيامبر خدا بنگر و آنها را کتابت کن که من از نابودى دانش و مرگ دانشمندان بيمناکم. غير از حديث پيامبر، چيزى را نپذير. بايد دانش [پيامبر] را آشکار کنيد و [در مجالس علم] بنشينيد و آموزش دهيد تا ناآگاهان، آن را فرا گيرند که دانش، نابود نمى‏شود، مگر آن که پنهان و سرّى باشد».^۳

او به ديگر مناطق^۴ و افراد ديگر^۵ نيز نامه نوشت و خواستار کتابت حديث شد.^۶

اسلام هجوم آوردند.^۱ البته اعتراض آنان، برگرفته از تاريخ حديث اهل سنّت بود؛ زيرا با فرهنگ اهل بيت کمتر آشنا بودند؛ فرهنگی غنی و شکل گرفته بر پایه نگارش حدیث که به برکت حضور امامان علیهم السّلام و عرضه حدیث بر ایشان، از بسیاری آسيب‏ها مصون ماند.

۴. آغاز مجدّد نگارش حديث

پيشتر يادآور شديم که پس از رحلت پيامبر، به کتابت و تدوين حديث، بى‏مهرى شد و کتابت و تدوين حديث، در دوران خلافت خليفه دوم، رسماً ممنوع شد. دوران طولانى بيست و چند ساله خلافت خليفه دوم و سوم، اين فرهنگ را ميان اصحاب پيامبر نهادينه کرد تا آنجا که توصيه و تأکيد امير مؤمنان در دوران خلافتش نتوانست نگارش حدیث را میان توده مردم نهادینه کند. پس از سال چهلم هجرى و در دوران حاکميت بنى اميّه، اين فرهنگ با شدّت بيشترى تبليغ شد. بنى اميّه، رويکردى غير فرهنگى داشتند و عدم نگارش حديث را ترويج مى‏کردند، به گونه‏اى که نسل اوّل و دوم تابعيان، نگارش حديث را امرى ناپسند تلقّى کرده، نقل شفاهى و سينه به سينه را به عنوان ارزش، مطرح مى‏ساختند. روشن است که اين شيوه، امکان استمرار نداشت و زمینه برخی آسیب‌ها را فراهم آورد؛ آسیب هایی مانند روشمند نبودن نقل حديث، سستى و خطا در نقل، نقل به معناهاى متفاوت، تغيير محتوايى حديث به سبب خطاى حافظه و از دست رفتن ظرافت‏هاى معنايى سخن معصوم. در سال‏هاى پايانى سده اوّل هجرى، تنها نگاشته‏هايى اندک در حديث، يا تاريخ اسلام به گونه پراکنده وجود داشت.

در پایان این سده، عمر بن عبد العزيز، به گونه رسمى، فرمان نگارش سنن و روايات نبوى را صادر کرد. عمر بن عبد العزيز (۶۱ - ۱۰۱ق)، نوه مروان بن حکم و يکى از خلفاى بنى اميّه از شاخه مروانيان بود. او در جوانى والى مدينه بود و بیشتر عمرش را نزد دانشمندان، محدّثان و تاريخ‏نگاران سپرى کرد. همین اُنس و علاقه به حديث و معارف نقلى، سبب شد تا وى نياز به نگارش، ثبت و تدوين حديث را دریابد. عمر بن عبد العزيز،