صورت پشته‏اى درآمد، آنها را سوزاند.^۱ اين گزارش آشکار مى‏کند که شمار در خور توجّهى از صحابه، حديث‏نگار بوده‏اند. عبد اللّه‏ بن عمرو بن عاص نيز از جمله نگارندگان حديث در عصر پيامبر بوده است^۲. او مى‏گويد: «من هر آنچه از پيامبر مى‏شنيدم، مى‏نوشتم و مقصودم حفاظت آنها بود».^۳

توصيه به نگارش روايات نبوى تا آخرين روزهاى حيات پیامبر، ادامه داشت. تنها چهار روز قبل از رحلت، ايشان از حاضران خواست تا قلم و دواتى بياورند تا متنى را کتابت کنند که با وجود آن، امّت اسلامى هرگز گم‏راه نشوند.^۴ متأسّفانه، اين درخواست پيامبر با اعتراض و بگو مگوى برخى، عملی نشد.ابن عبّاس، داستان جلوگيرى از نگارش حديث پيامبر را با حالتى حزن‏آلود، گزارش کرده است.^۵

۲. نگارش حديث در عصر خلفا

در زمان حيات پيامبر و گاه به امر ايشان، روايات نوشته مى‏شد.^۶ گاه نیز زمزمه‏هايى در مخالفت با نگارش همه سخنان پیامبر به گوش رسیده، ولى در خور توجّه نبوده و بازتاب جدّى ميان صحابه نداشت. گزارش عبد اللّه‏ بن عمرو، مخالفت افرادى سرشناس و اثرگذار^۷ از قبيله قريش را بازگو مى‏کند. بهانه ایشان سخن گفتن پيامبر در حالت خشنودى يا ناخشنودى بوده است که گویی ناظر به ستایش و نکوهش‏های پيامبر اکرم نسبت به برخى اصحاب بوده؛ زیرا دور از ذهن است که با بيان احکام فقهى يا آموزه‏هاى تفسيرى، مخالفت کرده باشند. روشن است که اينان، ستايش و نکوهش پیامبر را به زیان خود مى‏ديده و خواسته‏اند که آنها را برخاسته از حبّ و بغض شخصى و نه نشأت گرفته از منشأ وحيانى

پيامبر مطالب مختلفى را بر امام على املا مى‏کرد و ايشان نيز آنها را می‌‌نوشت. اُمّ سلمه، همسر پيامبر مى‏گويد: «پيامبر خدا در حالى که على نزدش بود، پوستى دبّاغى شده خواست. ايشان، پيوسته املا مى‏کرد و على نگاشت تا آن که داخل پوست و پشت و گوشه‏هاى آن، پر از نوشته شد».^۱ امام على خود به محتواى اين کتاب اشاره فرموده است.^۲

کتاب‏هاى ديگرى به خطّ امام على علیه السّلام با اسامى «جامعه»،^۳ «جَفر»^۴ و «صحيفة الفرائض»،^۵ معرّفى شده‏اند که مشابه کتاب امام على می‌‌نمایند.^۶

گفتنی است دسته ديگرى از نگاشته‏هاى حديثى دوره پيامبر، فرمان‏ها، دستور العمل‏ها، معاهدات و نامه‏هاى حکومتى هستند که پر حجم و سندی روشن بر رواج کتابت سخنان پيامبر در روزگار ايشان‏اند.^۷

نگارش حديث به وسیله ديگر اصحاب

اصحاب ديگرى که سواد خواندن و نوشتن داشتند و اهمّيت سخنان پيامبر را درک مى‏کردند، به يادگيرى و نگارش سخنان ایشان، اهتمام داشتند. سلمان فارسى، انس بن مالک، عبد اللّه‏ بن عبّاس و جابر بن عبد اللّه‏ انصارى، از جمله صحابيان نگارنده حدیث بوده اند.^۸ ابوبکر نيز پانصد حديث از پيامبر نوشته بود که در زمان خلافت خود و به بهانه جلوگيرى از اختلاف، آنها را آتش زد.^۹ خليفه دوم نيز در دوره خلافت خويش، از صحابيان پيامبر خواست تا نگاشته‏هاى روايى خود را نزد او بياورند. چون نوشته‏هاى آنها گِرد آمد و به