الأحرارِ، وَ هِیَ أفضَلُ العِبادَةِ.^۱

۰.عبادت کنندگان، سه دسته‏ اند: گروهی خداوند عز و جل را از ترس، عبادت می‏کنند که این، عبادت بردگان است. گروهی خدای - تبارک و تعالی - را به طمع ثواب عبادت می‏کنند، که این، عبادت مزدوران است و گروهی خداوند عز و جل را از سرِ [عشق و] محبّت به او عبادت می‏کنند، که این، عبادت آزادگان است و این، برترین عبادت است.

در روایتی دیگر از ایشان آمده است:

۰.إِنَّ النّاسَ یَعبُدونَ اللهَ عز و جل عَلىٰ ثَلاثَةِ أَوجُهٍ: فَطَبَقَةٌ یَعبُدُونَهُ رَغبَةً فی ثَوابِهِ فَتِلکَ عِبادَةُ الحُرَصاءِ؛ وَ هُوَ الطَّمَعُ، وَ آخَرونَ یَعبُدونَهُ خَوفاً مِن النارِ فَتِلکَ عِبادَةُ العَبیدِ؛ وَ هِیَ رَهبَةٌ، وَ لٰكِنّی أَعبُدُهُ حُبّاً لَهُ عز و جل فَتِلکَ عِبادَةُ الكِرامِ؛ وَ هُوَ الأَمنُ؛ لِقَولِهِ عز و جل: (وَ هُمْ مِنْ فَزَعٍ یَوْمَئِذٍ آمِنُونَ)،^۲ (قُلْ إِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ‏ اللهَ‏ فَاتَّبِعُونِی یُحْبِبْكُمُ اللهُ‏ وَ یَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ)،^۳ فَمَن أَحَبَّ اللهَ عز و جل أَحَبَّهُ اللهُ، وَ مَن أَحَبَّهُ اللهُ عز و جل كانَ مِنَ الآمِنینَ.^۴

۰.مردم در عبادت خداوند عز و جل سه دسته ‏اند: یک دسته او را به هوای پاداشش عبادت می‏کند، که این، عبادت آزمندان است و آن طمع است. دسته‏ای دیگر او را از ترس دوزخ عبادت می‏کنند، که این، عبادت بردگان است و آن ترس است؛ امّا من خداوند عز و جل را به خاطر [عشق و] محبّت به او عبادت می‏کنم و این، عبادت کریمان است و آن، [مایه] امن و امان است، به دلیل این سخن خداوند عز و جل: (و آنان از هراس آن روز، در امان اند) و نیز: (بگو: اگر خدا را دوست دارید، از من پیروی کنید تا خدا دوستتان بدارد و گناهان شما را بر شما ببخشاید و خداوند، آمرزنده مهربان است). بنا بر این، هر که خدا عز و جل را دوست بدارد، خداوند عز و جل نیز او را دوست دارد و هر که خداوند عز و جل

خدا را فقط به سبب ترس از کیفر او عبادت کنم؛ چرا که در این حال، همچون بنده نابکاری خواهم بود که اگر نترسد، کار نمی‏کند.

گفته شد: پس برای چه خدا را عبادت می‏کنی؟ فرمود:

۰.لِما هُوَ أهلُهُ بِأیادیهِ علَیَّ وَ إنعامِهِ.^۱

۰.زیرا او به سبب الطاف و نعمت‏هایش به من، سزاوار عبادت است.

امام علی علیه السلام عبادتی را که با انگیزه تأمین منافع صورت می‏گیرد، «عبادت تاجران» و عبادتی را که با انگیزه ترس انجام می‏شود، «عبادت بردگان» و عبادت با انگیزه سپاس‏گزاری در برابر نعمت‏ها را «عبادت آزادگان» نامیده است:

۰.إنَّ قَوماً عَبَدُوا اللهَ رَغبَةً فَتِلکَ عِبادَةُ التُّجّارِ، وَ إنَّ قَوماً عَبَدُوا اللهَ‏ رَهبَةً فَتِلکَ عِبادَةُ العَبیدِ، وَ إنَّ قَوماً عَبَدُوا اللّهَ شُكراً فَتِلکَ عِبادَةُ الأحرارِ.^۲

۰.گروهی به هوای پاداش، خدا را عبادت کردند و این عبادتِ سوداگران است؛ دسته‏ای از روی ترس، خدا را عبادت کردند و این، عبادت بردگان است و گروهی برای سپاس‏گزاری، خدا را عبادت کردند و این، عبادت آزادگان است.

در این مرتبه از عبادت که عبادت کننده به دلیل نعمت‏های خدای سبحان، او را شایسته عبادت می‏داند و عبادتش با انگیزه رغبت و رهبت نیست، قلبش جلوه‏گاه صفات جمال و جلال حق تعالی می‏گردد و بدین‏ سان عابد، عاشق خدا می‏شود. از این رو، در شماری از روایات، عبادت این دسته از عابدان، «عبادت شُکری» و در شماری از روایات، «عبادت حُبّی» توصیف شده است.

امام صادق علیه السلام در تبیین اصناف مردم در عبادت می‏فرماید:

۰.إنَّ العُبّادَ ثَلاثَةٌ: قَومٌ عَبَدُوا اللهَ‏َ عز و جل خَوفاً فَتِلکَ عِبادَةُ العَبیدِ، وَ قَومٌ عَبَدُوا اللهَ تَبارَکَ وَ تَعالىٰ طَلَبَ الثَّوابِ فَتِلکَ عِبادَةُ الاُجَراءِ، وَ قَومٌ عَبَدُوا اللّهَ‏َ عز و جل حُبّاً لَهُ فَتِلکَ عِبادَةُ