93
تفسیر موضوعی روایی؛ چیستی، مبانی و روش

با توجه به آیات قبل این آیه و نیز سیاق آیات بعد که می‏فرماید:

(سَنَفْرُغُ لَکمْ أَیهَ الثَّقَلَانِ * فَبِأَیّ‏ ءَالَاءِ رَبِّکمَا تُکذِّبَانِ * یا مَعْشَرَ الجْنِ وَ الْانسِ إِنِ اسْتَطَعْتُمْ أَن تَنفُذُواْ مِنْ أَقْطَارِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ فَانفُذُواْ لَا تَنفُذُونَ إِلَّا بِسُلْطَانٍ).۱

اى انس و جن! به زودى به [حساب‏] شما مى‏پردازیم. پس کدامیک از نعمت هاى پروردگارتان را انکار مى‏کنید؟ اى گروه جن و انس! اگر مى‏توانید از کرانه‏ها و نواحى آسمان‌ها و زمین بیرون روید، پس بیرون روید؛ نمى‏توانید بیرون روید مگر با نوعى توانایى و قدرت.

مراد از «ثقلان» دو طایفه جن و انس است. بنا بر این، تفسیر آن به کتاب و عترت ـ چنان که در حدیث معروف ثقلین آمده ـ نیازمند نادیده گرفتن سیاق به شکل کلی است. گفتنی است که در این صورت معنای آیه از سیاق تهدید به بافت مژده و تبشیر تبدیل می‏گردد و شاید بتوان گفت معنای آیه از نگاه صادقین علیهما السلام چنین می‏گردد: ای دو امر خطیر، به زودی برای [تسلط] شما [عرصه را] خالی خواهیم گردانید.۲

علامه طباطبایی نیز با ملاحظه روایات فراونی که از سیاق‏ها، الغای خصوصیت می‏کنند یا سیاق‏ها را به کلی کنار می‏گذارند، فرموده است:

۰.أنَّ کلَّ جملةٍ وحدَها، و هی معَ کلِ قیدٍ من قیودِها تَحکي عن حقیقةٍ ثابتةٍ من الحقائق أو حُکمٍ ثابتٍ من الأحکام، کقوله تعالی: (قُلِ اللَّهُ ثُمَّ ذَرْهُمْ فِی خَوْضِهِمْ یلْعَبُونَ)،۳ ففیه معان أربع: الأول: (قُلِ اللَّهُ)، و الثانی: (قُلِ اللَّهُ ثُمَّ ذَرْهُمْ)، و الثالث: (قُلِ اللَّهُ ثُمَّ ذَرْهُمْ فِی خَوْضِهِمْ)،

1.. سوره الرحمن، آیه ۳۱ ـ ۳۳.

2.. برای مشاهده نمونه دیگر، ر.ک: البرهان، ج۲، ص۱۶۳، ح۲۷۰۲. امام معصوم در این روایت بخشی از آیه ۱۰۱ سوره نساء را ملاک سخن خود قرار می‏دهد. همچنین در روایتی از پیامبر۹ آمده است: «ای ابن مسعود از کسانی نباش که بر مردم سخت می‏گیرد [ولی خود به سخنانشان عمل نمی‏کند] و بر خود آسان می‏گیرد. خداوند می‏فرماید: (لِمَ تَقُولُونَ مَا لَا تَفْعَلُون) (سوره صف، آیه ۲)» (مکارم الأخلاق، ص۴۵۷ ـ ۴۵۸)؛ با این که سیاق نشان می‏دهد این آیه در مذمت کسانی است که وعده جهاد و ایستادگی می‏دادند؛ در حالی که قصد وفا نداشتند.

3.. سوره انعام، آیه ۹۱.


تفسیر موضوعی روایی؛ چیستی، مبانی و روش
92

عذاب دوزخ ایمن باشد.۱

چنان که هویداست، قتاده عبارت (سِیرُوا فِیها لَیالِی وَ أَیاماً آمِنِینَ) را از سیاق خود خارج می‌کند و آن را به «فرمان به داشتن سفر امن»، البته در یکی از مصادیق یعنی سفر حج، تفسیر می‌کند و امام باقر علیه السلام این تفسیر را تقریر و تکمیل می‌کند و می‌فرماید امنیت در سفر حج لوازمی دارد که باید آن‌ها را تحصیل کرد تا امر الهی در آیه امتثال شود که یکی از این لوازم، محبت اهل بیت علیهم السلام است؛ چرا که ابراهیم علیه السلام از خدا طلب کرد که قلوب مردم را علاقه‌مند ذریه‌اش کند تا مردم به سوی آنان ـ که در مکه ساکن بودند ـ سفر کنند و منطقه سکونت آنان به این شکل آباد گردد؛ در حالی که برای این منظور عشق مردم به کعبه را طلب نکرد.۲

۳. نمونه دیگر، دو روایت شبیه به هم است که از امام باقر و امام صادق علیهما السلام در تفسیر (سَنَفْرُغُ لَکمْ أَیهَ الثَّقَلانِ) وارد شده است:

.قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ رَحِمَهُ اللَّهُ حَدَّثَنَا الْحُسَینُ بْنُ أَحْمَدَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی، عَنْ یونُسَ، عَنْ هَارُونَ بْنِ خَارِجَةَ، عَنْ یعْقُوبَ بْنِ شُعَیبٍ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام‏ فِی قَوْلِهِ عز و جل (سَنَفْرُغُ لَکمْ أَیهَ الثَّقَلانِ‏)، قَالَ: الثَّقَلَانِ نَحْنُ وَ الْقُرْآنُ‏.۳

.ـــ مَا رَوَاهُ أَیضاً عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ هَمَّامٍ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ الْحِمْیرِی، عَنِ السِّنْدِی بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ، عَنْ زُرَارَةَ قَالَ:‏ سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عز و جل (سَنَفْرُغُ لَکمْ أَیهَ الثَّقَلانِ)،‏ قَالَ: کتَابُ‏ اللَّهِ‏ وَ نَحْنُ‏.۴

1.. الکافی، ج۸، ص۳۱۱.

2.. جالب آن است که این نگاه خاص به بخش‌های قرآنی، در آن دوران، نگاهی عمومی و رایج در میان مفسران بوده که قتاده نیز صاحب آن نگاه بوده است.

3.. تأویل الآیات الظاهرة، ص۶۱۶.

4.. همان. گفتنی است که برخی به دلیل همین ناسازگاری سیاقی خواسته‏اند اثبات کنند که این متن ساختگی است، اما با وجود موثق بودن روایت اول و صحیح بودن این روایت و تحلیل ارائه شده مشکلی در این متن مشاهده نمی‏شود.

  • نام منبع :
    تفسیر موضوعی روایی؛ چیستی، مبانی و روش
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    01/01/1397
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 7891
صفحه از 220
پرینت  ارسال به