دیگر جزئیات بحث شده است یا به بیان اصول و مبانی کلی اکتفا شده است.

در پاسخ به این پرسش به دو شیوه می‏توان عمل نمود یکی رجوع مستقیم به آیات و بررسی جزئیات موضوعاتی که در قرآن کریم آمده است و دوم دنبال کردن بحث به شکل نظری.

ملاحظه آیات قرآن نشان می‏دهد که برخی از موضوعات، نظیر احوال قیامت، انفاق در راه خدا، شرک، احوال یهود، حالات منافقان، جهاد، حقوق و تکالیف زنان، مسئولیت‏های اجتماعی، سنن تاریخی و... به شکل جامع بررسی شده‏اند. لذا می‏توان گفت که برخی از موضوعات در قرآن از جامعیت محتوایی برخوردارند. با این حال، این شیوه پاسخ دقیق و کاملی در اختیار نمی‏گذارد؛ چرا که شناسایی ابعاد یک موضوع در قرآن امری سهل الوصول و دور از اختلاف انظار نیست؛ چنان که در موضوعات برون‏قرآنی کار دشوارتر نیز است. لذا باید از روش دوم استفاده نمود.

بحث نظری درباره میزان جامعیت قرآن در بیان ابعاد موضوعاتی که در قلمرو آن است، می‏تواند به شکل عقلی و نقلی دنبال شود.

بیان عقلی می‏گوید چون قرآن آخرین کتاب آسمانی است و قرار است تا پایان دنیا عامل هدایت و سعادت تمامی انسان‌ها در هر زمانی باشد، باید نیازهای بشر در دو عرصه یاد شده را در ظاهر خود تأمین کند. بنا بر این، باید ظاهر آیات قرآن کریم دست‏کم جامع تمام آنچه مستقیماً زمینه‌ساز سعادت و هدایت بشر در دنیا و آخرت است و عقل امکان دسترسی کفایت‏بخش به آن ندارد، باشد و مطلبی را فروگذار نباشد. البته ایرادی ندارد که در قرآن کریم از باب ارشاد و تأکید بیش از این حد نیز به بیان ابعادی که عقل امکان ادراک کفایت‏بخش آن را دارد، بپردازد.

نتیجه این بیان، چنان که هویداست، اثبات لزوم یک جامعیت محتوایی حداقلی است؛ چرا که یافت‏های عقلی را، اعم از اصول، راهبردها، راهکارها، قواعد و... ، در

با این همه، چون برخی امور در ظاهر آیات و حتی روایات وجود ندارد، باید تفصیل‏گری قرآن را به اعم از ظاهر و باطن قرآن و سنت نسبت داد.

نتیجه

با توجه به مجموع دلیل عقلی و دلایل نقلی می‏توان گفت موضوعاتی که مربوط به نیازهای معرفتی انسان درباره مبدأ، معاد، ارزش‏های واقعی و تکالیف فردی و اجتماعی است و آنچه زمینه سعادت دنیوی و اخروی انسان را فراهم می‏سازد، اعم از نظام اجتماعی، سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و حقوقی، در ظاهر قرآن آمده است؛ چرا که این امر لازمه خاتمیت اسلام و قرآن و مقتضای اتمام حجت بر همگان است. البته ایرادی ندارد جزئیات تکالیف فردی و اجتماعی به سنت واگذار گردد؛ به شرط تدارک مصالحی که به سبب جعلِ (قرارداد) این طریق ممکن است با آسیب سنت در مرحله انتقال از دست بروند.

موضوعات فراتر از مسائل معرفتی و ضروری، نظیر موضوعات طبیعی، ممکن است در یکی از ظاهر، باطن و سنت و یا ترکیبی از دو یا سه مورد از آن‌ها، بیان شده باشد.

گفتنی است قرآن، چنان که خود گفته، تبیان و تفصیل‏گر همه موضوعات، اعم از انسانی و طبیعی است، اما نمی‏توان این ویژگی‏ها را منحصراً به ظاهر قرآن نسبت داد و چون قرآن کتابی چند لایه است، نمی‏توان انتظار داشت که تمامی موضوعات را در لایه ظاهر تبیین نموده باشد؛ چنان که گاه تبیین برخی موضوعات تکلیفی به سنت واگذار شده است.

۳. جامعیت محتوایی قرآن

بعد از این که دامنه موضوعات قرآن روشن شد نوبت پاسخ به این پرسش رسیده است که موضوعاتی که در ظاهر قرآن مطرح است تا چه اندازه ابعادشناسی شده آیا تمامی جوانب بحث کاویده شده و از مبانی، راهبردها، راهکارها، قواعد، آداب و آفت‏ها و