ترتیب که به معانی و مراد آیات ـ که در پی تلاش مفسر منعکس می‌گردد ـ «تفسیر» اطلاق می‌شود. البته در این استعمال «تفسیر» عموماً به شکل مضاف به «قرآن» یا «آیه/ آیات» به کار می‌رود.

۲. موضوعی

واژه «موضوعی» اسم منسوب از «موضوع» است. موضوع واژه‌ای تازی از ماده «وضع» است.

موضوع در لغت امروزی به این معناست:

۰.المادةُ التی یَبنی علیها المتکلمُ أو الکاتبُ کلامَه.^۱

ماده‌ای که گوینده یا نویسنده سخن خود را روی آن بنا می‌کند.

به دیگر بیان، موضوع به معنای ماده محوری کلام است و به بیانی روشن‌تر، موضوع، همان «محور کلام» است.^۲ بنا بر این، صفتِ «موضوعی» بیان‌گر نوعی تفسیر است که مبتنی بر «موضوع» است. به عبارت دیگر، به تفسیری موضوع‌محور اشاره می‌کند که غرض آنْ شناخت ابعاد یک موضوع مشخص است.

۳. «تفسیر موضوعی»

حال که معنای «تفسیر» و «موضوعی» روشن شد، به تعریف اصطلاحی ترکیب این دو واژه می‌پردازیم و از مباحث پیش‏گفته استفاده می‏کنیم.

روشن است که تفسیر موضوعی نیز، مانند تفسیر اصطلاحی، نوعی عملیات ذهنی کاشفانه است؛ اما پرسش کلیدی این است که متعلَّق این عملیات ذهنی کشفی چیست؟

برای پاسخ به این پرسش کلیدی، باید دید غرض در تفسیر موضوعی چیست.

این، به بررسی تعریف‏‏های دسته دوم می‏پردازیم.

برای داوری در میان تعریف‌های دسته دوم باید دید معیار تعریف عملیات‌های ذهنی کشفی (= استنباط) چیست. به نظر می‌رسد فصل ممیز آن‌ها هدف و غرض (متعلَّق استنباط) است؛ به عنوان مثال، اجتهاد، تأویل و لغت‏پژوهی، همگی عملیات‏های ذهنی کاشفانه (تلاش فکری کشفی) هستند که در غرضْ متفاوت‌اند.^۱

بنا بر این، تعریفی که هدف عملیات ذهنی تفسیر را روشن‌تر و کامل‌تر بیان کند، می‌تواند تعریف برگزیده باشد. در میان این تعاریف، تعریف‌های راغب، علامه طباطبایی= و استاد بابایی ـ که بسیار نیز به هم نزدیک هستند ـ غرض عملیات تفسیر را بهتر و آشکارتر بیان نموده‌اند.^۲

گفتنی است که تفسیر گاه به معنای حاصل‌مصدری نیز به کار می‌رود؛ به این