دو. جمع‌بندی و نتیجه‌گیری

آخرین گام روش تمر، ارائه جمع‏بندی و عرضه نظریه یا دیدگاه قرآنی است. میوه پژوهش در این گام چیده می‏شود بنا بر این، ضرورت دارد تانی، دقت و اتقان لازم را به کار گرفت.

برای ارائه نظریه قرآنی بعد از نگارش تمامی فصول، نخست باید روی مباحث تدوین شده تأمل کافی صورت گیرد و نظریه‏ای که طی مراحل قبل ساختار آن در ذهن شکل گرفته و مقدمات و مفاهیم آن به خوبی تبیین شده است، ضمن اشاره کوتاه به مستندات، با کلماتی دقیق و سفته توصیف گردد و عنوان مناسبی نیز برای اشاره به آن، انتخاب گردد. سپس شایسته است با ارائه مثال‏ها، الگوهای ابداعی و نمودارهای توصیفی به فهم بهتر و دقیق‏تر آن کمک نمود.

همچنین گاه لازم است به رفع شبهات و سؤالات احتمالی پرداخت و نیز از عرصه‏های تأثیرگذاری و کارآمدی نظریه سخن گفت.

ضوابط و نکات

۱. احتیاط علمی در انتساب به قرآن

احتیاط علمی اقتضا می‏کند که در جمع‏بندی گفته شود نتیجه پژوهش حاضر نشان داد که نظر و دیدگاه قرآن چنین است، نه این که گفته شود نظر قرآن چنان و چنین است.^۱

۲. توجه به بعد تعلیلی نظریه برای تقویت آن

در نظریه‏پردازی قرآنی باید به بعد تعلیلی نظریه اهتمام ویژه‏ای داشت؛ چرا که روشن شدن علت و تحلیل چرایی، گواه صحت استنباط پژوهش‌گر می‏گردد.

۳. پرهیز از چکیده‏نویسی یا گزارش نویسی

جمع‏بندی به معنای گزارش چکیده مباحث قبل نیست، بلکه باید ثمره و نتیجه مجموعه آن‌ها باشد. آن هم در قالبی روشن، ساده و جامع.

شود و نه چنان دچار تفریط شویم که یکسر یافته‏های علوم بشری را کنار گذاریم.

در میان این دو، راه میانه آن است که ضمن التزام تام به مفاد آیات و پرهیز از تحمیل و تطبیق غیر مقبول، با ذکر قیود گویای احتمال، از دستاوردهای علمی که از مقبولیت لازم در میان دانشمندان و متخصصان برخورداند استفاده گردد.

۵. تأنی و پرهیز از شتاب در نظریه‌پردازی

همزمان با پیشرفت پژوهش و کامل شدن ابعاد موضوع، مقدمات استخراج نظریه یا دیدگاه نهایی قرآن فراهم می‏گردد با این همه باید تا پایان بررسی ابعاد و جوانب موضوع از ارائه نظریه قرآن اجتناب نمود و اجازه داد این مقصود در گام بعدی صورت گیرد؛ چرا که نظریه‏پردازی امری دقیق است که نیازمند روشن شدن تمامی جوانب موضوع، تأمل و تدبر کافی و سنجش و آزمون است.

۶. استنطاق حداکثری

نگارش متن، نیازمند تأمل، پردازش و تحلیل داده‏های قرآنی است. از این رو، به هنگام نگارش، سؤالات و چالش‏های جدیدی، ذهن پژوهش‌گر را درگیر می‏سازد که برای پاسخ آن‌ها باید یک بار دیگر آیات را مرور نمود و دست به یک استنطاق حداکثری زد تا سؤالات و مشکلات جدید از آیات پرس‏و‏جو و پاسخ‏یابی شود.

هر چه سؤالات بیشتری به ذهن خطور ‏کند، امکان بیشتری برای استنطاق آیات فراهم می‏شود.

۷. احتیاط علمی

در مواردی که دیدگاه قرآنی به روشنی به دست نمی‏آید، یا با کم‏بود داده‏های قرآنی مواجه هستیم، باید رعایت احتیاط عملی صورت گیرد و از تعابیر و قیود بیان‌گر تردید و احتمال، نظیر: شاید، احتمالاً، چنین به نظر می‏رسد و... استفاده نمود. چه بسا بیش از آن در توان پژوهش‌گر نباشد، اما همین قدم‏های ظنی زمینه را برای ادامه پژوهش و رسیدن به نتیجه قطعی از سوی پژوهش‌گر در آینده یا دیگر پژوهش‌گران فراهم می‏کند.