۲. شناسایی آیات جدید

چنان که بیان شد، هندسه روایی موضوع ـ که میوه شبکه ارتباطی روایات موضوع است ـ همچون نقشه‏راهی در دست پژوهش‌گر وی را به سوی تلاش برای بازیابی الگوی قرآنی موضوع، با تمام شاخه‏هایش، رهنمون می‏کند و از رهگذر این تلاش برای یافتن ابعاد ناپیدای موضوع در قرآن برخی آیات موضوع شناسایی می‏شوند و به این صورت دامنه آیات موضوع توسعه می‏یابد.

به عنوان نمونه، می‏توان به مثالی که در بخش سوم از فصل نخست درباره روایت «مَن عَیَّرَ بِشَئٍ بُلِیَ بِه» بیان شد، اشاره نمود.

همچنین به عنوان مثالی دیگر، می‏توان به این نمونه اشاره کرد که اگر درباره «تبلیغ در قرآن کریم» تحقیق می‏کنیم، روایت زیر ـ که بخشی از خطبه غدیر پیامبر صلی الله علیه و آله است ـ روزنه جدیدی را به سوی ما باز می‏کند:

۰.إنَّ رَأسَ الأمرِ بِالمَعروفِ وَ النَّهیِ عَنِ المُنکرِ أن تَنتَهوا إلى قَولي وَ تُبَلِّغوهُ مَن لَم یحضُر، وَ تَأمُروهُ بِقَبولِهِ، وَ تَنهَوهُ عَن مُخالَفَتِهِ؛ فَإنَّهُ أمرٌ مِنَ اللّه عز و جل وَ مِنّي.

اساس امر به معروف و نهى از منکر این است که به سخن من برسید و آن را به کسى که حاضر نیست برسانید و او را به پذیرش آن فرمان دهید و از مخالفتش بازدارید که آن فرمانى از جانب خداوند و [سفارش] من است.

این روایت سبب می‏شود که متوجه ارتباط امر به معروف و نهی از منکر با امر تبلیغ شویم؛ چرا که تبلیغ و رساندن سخن دین به افراد جامعه اسلامی یکی از مصادیق امر به معروف است. لذا آثار و برکات امر به معروف شامل تبلیغ نیز می‏گردد. بنا بر این، آیات امر به معروف و نهی از منکر به پژوهش ما وارد می‏شوند.

ریشه‏یابی هندسه روایی در قرآن، ذهن را نسبت به آیات از قبل‏ یافت‏شده، حساس و دقیق می‏گرداند تا ابعاد روایی موضوع را در آیات موجود با دقت نظر کشف کند.

به عنوان نمونه، اگر درباره عقل در قرآن تحقیق می‏کنیم، روایت «العقل ما عُبِدَ به الرحمنُ»^۱ بیان‌گر یکی از ابعاد مهم موضوع عقل، یعنی «رابطه عقل و بندگی» است و تلاش برای تفسیر معکوس آن ما را به دو آیه زیر می‏رساند که پیش‏تر در دامنه آیات موضوع قرار داشتند، ولی چه‏بسا این رابطه در آن‌ها کشف نشده است:

(وَ مَنْ یرْغَبُ عَنْ مِلَّةِ إِبْراهیمَ إِلاَّ مَنْ سَفِهَ نَفْسَه).^۲

چه کسی جز کم‏خردان از آیین ابراهیم روی می‏گرداند؟

مفهوم این آیه آن است که فرد صاحب خرد به آیین توحیدی و پرستش رب العالمین می‏پیوند. به تعبیر مختصرتر عقل به پرستش خدای یگانه می‏انجامد. بنا بر این، عقل، آن چیزی است که آدمی را به پرستش خدای یگانه وادارد.

(وَ إِذا نادَیتُمْ إِلَی الصَّلاةِ اتَّخَذُوها هُزُواً وَ لَعِباً ذلِك بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لا یَعْقِلُونَ).^۳

آن‌ها هنگامی که (اذان می‏گویید، و مردم را) به نماز فرا می‏خوانید، آن را به مسخره و بازی می‏گیرند. این به خاطر آن است که آن‌ها جمعی نابخردند.

این آیه می‏فرماید بی‏اعتنایی به نماز و پرستش خداوند ناشی از بی‏خردی است. مفهوم این مطلب، آن است که خرد، آدمی را به پرستش وامی‏دارد.

بنا بر این، به کمک روایات موضوع، یکی از مهم‌ترین ابعاد موضوع عقل در آیاتی که از پیش شناسایی شده بودند، کشف و برجسته می‏شود.