شیوه‌های کشف آیات موضوع

برای شناسایی آیات موضوع، اعم از درون‏قرآنی و برون‏قرآنی، روش‏های زیر پیشنهاد می‏گردد. بدیهی است پژوهش‌گر نباید به یک روش اکتفا کند، بلکه باید با انضمام روش‏های متعدد به اطمینان لازم نسبت به گردآمدن عمده آیات موضوع دست یابد؛ چرا که اطمینان از کشف تمامی آیات نوعاً میسر نیست. البته پرونده آیات موضوع تا پایان پژوهش باز است و ممکن است در هر یک از مراحل بعدی کامل‏تر گردد.

۱. استفاده از کلید واژگان مناسب

نخستین راهی که برای شناسایی آیات موضوع به ذهن می‏رسد، جست و جو به کمک کلیدواژگان مناسب است. البته این روش بیشتر در موضوعات درون‏قرآنی کاربرد دارد، ولی نباید از اهمیت آن در موضوعات برون‏قرآنی نیز غافل شد؛ چرا که این دست موضوعات نیز گاه دارای کلیدواژگانی هستند که با مطالعه موضوع، تعیین سؤالات آن و تأمل در مفاهیم قرآنی کشف می‏شوند؛ به عنوان نمونه، می‏توان کلید واژه موضوع «جایگاه تشویق و تنبیه در قرآن» را «انذار و تبشیر» دانست^۱ یا کلید واژه موضوع «دمکراسی در رهیافت قرآنی» شوری و مشتقات آن باشد یا کلید واژه موضوع «شهرسازی»، بلد و قریه باشد.^۲

با این همه، شیوه جستجوی کلیدواژگان حتی درباره موضوعات درون‏قرآنی نیز به تنهایی کفایت نمی‏کند؛ به عنوان نمونه، آیات بسیاری بر رحمت الهی دلالت دارند، بی‏آن که ماده «رحم» یا مشتقات آن در آن‌ها به کار رفته باشد؛ نظیر: (وَ لَوْ یؤَاخِذُ اللَّهُ النَّاسَ بِظُلْمِهِم مَّا تَرَک عَلَیهَا مِن دَابَّةٍ)^۳ و آیه (وَ لَوْ یؤَاخِذُ اللَّهُ النَّاسَ بِمَا

محل یافتن روایات موضوع منابع حدیثی فریقین است و روش گردآوری و دسته‏بندی آن‌ها نیز همان روش تشکیل خانواده حدیثی موضوع است که در فصل سوم چگونگی آن به تفصیل بیان شد.

تنها نکته‏ای که در این‌جا می‏افزاییم، این است که تشکیل خانواده حدیثی بیشتر بر کلیدواژگان مبتنی است. لذا در موضوعات برون‏قرآنی ـ که ادبیات قرآنی و روایی موضوع مشخص نیست ـ کمی کار دشوار است. برای حل این مشکل مطالعه دستاوردهای بشری بسیار راه‏گشاست؛ چرا که با روشن شدن ابعاد موضوع و خُرد شدن آن به سؤالات و مفاهیم جزئی‏تر و ملموس می‏توان به کلیدواژگان مورد نظر نزدیک شد و حداکثر با آزمون و خطا به روایات موضوع دست یافت. البته مطالعه مقالات اسلامی درباره این دست موضوعات نیز می‏تواند راهگشا باشد و با نشان دادن برخی روایات و آیات موضوع، به تشخیص کلیدواژگان و مفاهیم نزدیک به موضوع کمک کند.

همچنین می‏توان از «کلیدواژگان اعم» نیز استفاده کرد؛ یعنی کلید واژگانی که طیفی از روایات فراتر از موضوع را در اختیار قرار می‏دهد و سپس با مطالعه تک به تک روایات می‏توان موارد مرتبط را گزینش نمود؛ به عنوان نمونه، اگر درباره «مسؤولیت‏پذیری اجتماعی» پژوهش می‏شود، «امة» به عنوان کلیدواژه اعم، مجموعه‏ای از روایات را در اختیار پژوهش‌گر قرار می‏دهد که با مطالعه آن‌ها می‏تواند روایات مرتبط با موضوع را گزینش کند.

دو. شناسایی آیات موضوع

برای داشتن یک پژوهش موفق و نتیجه‏بخش شناسایی جامع آیات موضوع، فوق العاده اهمیت دارد؛ چرا که آیات موضوع همانند قطعات یک پازل هستند که وقتی تمام قطعات پازل موجود باشد، می‏توان به نقشه کامل دست یافت. بنا بر این، هر چه برای این گام تلاش گردد، جا دارد؛ به ویژه برای موضوعات برون‏قرآنی که بر کلیدواژگان روشن و از پیش‏دانسته‏ای مبتنی نیستند.