موضوعی مرحله استکشاف است. این مرحله با این گام آغاز می‏گردد.

به عنوان مقدمه و با کمی تسامح می‏توان گفت روایاتی که در تمر به کار می‏آیند، به دو دسته تقسیم می‏شوند: ۱. روایات ناظر بر موضوع که بیشتر در کتب عام روایی گزارش شده‏اند؛ ۲. روایاتی که ذیل آیات موضوع در جوامع تفسیری گردآوری شده‏اند و بیشتر تفسیر صریح آیات هستند.

تقسیم‏بندی مذکور در صدد تفکیک اجمالی روایات کارآمد است. بنا بر این، چه بسا شماری از روایات موضوع در جوامع تفسیری آمده باشند یا بالعکس. در این صورت، اشکالی ایجاد نمی‏شود، بلکه این دست روایات مشترک، دو بار بررسی می‏شوند.

هدف از پیش‏بینی این گام، فراهم کردن مقدمات گام ریشه‏یابی روایات در آیات (تفسیر معکوس) است تا در آن گام، ابزار لازم آماده باشد. با این حال، به سبب کارکرد دیگر این گام در شناسایی آیات موضوع، در مراحل جلوتر جای گرفته است؛ چرا که در روایات موضوع، گاه به آیاتی اشاره می‏شود یا می‏توان آن‌ها را اشاره به آیاتی دانست که به راحتی قابل تشخیص نیستند و بدون تصریح یا اشاره روایی، از چرخه پژوهش جا می‏مانند؛به عنوان نمونه، اگر موضوع پژوهش «آثار گناه در قرآن کریم» باشد، هنگام مطالعه روایات موضوع به روایت زیر می‏رسیم:

۰.إِنَّ الْمُؤْمِنَ إِذَا أَذْنَبَ کانَتْ‏ نُکتَةٌ سَوْدَاءُ فِی قَلْبِهِ، فَإِنْ تَابَ وَ نَزَعَ وَ اسْتَغْفَرَ صُقِلَ قَلْبُهُ مِنْهُ، وَ إِنْ زَادَ زَادَتْ فَذَلِک الرَّینُ الَّذِی ذَکرَهُ اللَّهُ فِی کتَابِهِ‏ ( کلَّا بَلْ رانَ عَلی‏ قُلُوبِهِمْ ما کانُوا یکسِبُونَ).^۱

هرگاه مؤمن گناه مى‏کند، نقطه‏اى سیاه در دلش پدید مى‏آید. پس اگر توبه کرد و دل کند و استغفار کرد، دلش صیقل مى‏خورد و اگر گناه را زیاد کرد، آن نقطه زیاد مى‏شود و این، همان زنگارى است که خداوند در کتابش ذکر کرده است: «چنین نیست؛ بلکه آنچه کرده‏اند، بر دل‏هایشان زنگار نهاده است.»

این روایت آیه جدیدی را به دامنه آیات موضوع می‏افزاید.

بشری با معیار نگاه قرآنی را فراهم کند، نه این که مطالعات و نتایج علمی را مسلم انگاشته و در صدد مستندسازی آن‌ها باشد.^۱

سه. تعیین اهداف و سؤالات

بعد از گزینش موضوع و عنوان مناسب، پژوهش‌گر باید اهدافی را که از پژوهش موضوع دارد، آزادانه برای خود فهرست کند و سؤالاتی را که به دنبال یافتن پاسخ آن‌ها در قرآن کریم است، یک به یک بنویسد.

این کار نتیجه‏بخش بودن موضوع را تضمین می‏کند؛ چرا که اگر سؤالات و اهدافی که پژوهش‌گر دنبال می‏کند، روشن و جدی باشند، نویدبخش پژوهشی موفق و مفید خواهد بود. این گام ابعاد موضوع را برای پژوهش‌گر بازتر می‏کند و برای او تصویر روشنی از کاری که قرار است انجام دهد، ترسیم می‏کند. همچنین این گام ملاکی برای محک زدن دقت تعابیر عنوان می‏گردد. لذا در صورت لزوم می‏توان از عنوان دقیق‏تری استفاده کرد.

فایده دیگر این گام این است که زمینه پاسخ‏جویی از قرآن را فراهم می‏کند و سؤالاتی را که باید از دل آیات و ظرایف و دقایق آن‌ها استنباط گردند، پیش نظر می‏دارد؛ چنان که در ادامه، به تعیین سرفصل‏های طرح پژوهش نیز کمک می‏رساند.

پیشنهاد می‏شود عنوان پژوهش، اهداف و سؤالات برای پژوهش‌گری دیگر توضیح داده شود و از او خواسته شود درباره آنها، قضاوت کند. این کار سبب اتقان بیشتر کار می‏شود و اگر سستی و نقصانی در میان باشد، در آغاز روشن می‏گردد.

مرحله دوم: استکشاف

یک. گردآوری و سامان‏دهی روایات موضوع

مهم‌ترین مرحله تمر و نیز وجه امتیاز روش آن در مقایسه با دیگر روش‏های تفسیر