۲. توان پیش‏بینی

نظریه باید علاوه بر توصیف و تعلیل مصادیق گذشته و حال پدیده‏ها، بتواند مصادیق آینده را نیز پیش‏بینی و رصد کند و پیامدهای آن را پیش‏گویی کند.

۳. شفافیت و صراحت

نظریه‏ها در صدد تبیین و توضیح پدیده‏ها هستند. لذا خود باید از شفافیت و صراحت کافی برخوردار باشند و به شکل منقح عرضه شوند، و گر نه مقبول نخواهند شد.

۴. اختصار

هر چه یک نظریه از اختصار بیشتری برخوردار باشد و برای توصیف و تعلیل یک پدیده متغیرهای کمتری را به کارگرفته باشد، از مقبولیت بیشتری برخوردار خواهد بود.

ج ـ کارکردهای نظریه

برای نظریه‏ها کارکردهای متعددی می‏توان برشمرد، ولی مهم‌ترین کارکردهای نظریات عبارت‌اند از:

۱. گسترش شناخت و تفسیر واقع

مهم‌ترین نقش نظریه، ارائه شناختی کامل و صحیح از پدیده‏هاست. این امر در واقع، مقصود نهایی هر نظریه محسوب می‏شود. هر نظریه برای این که بتواند واقع را به درستی تفسیر کند، باید اولاً توصیف دقیقی ارائه دهد و متغیرهای دخیل در واقعه را کشف و رابطه میان آن‌ها را توضیح دهد و ثانیاً این رابطه را تبیین و تعلیل کند؛ یعنی چرایی آن را تشریح کند که از اهمیت بالاتری برخوردار است.

۲. پیش‏بینی آینده

کارکرد دیگر نظریات علمی ایجاد توان پیش‏بینی حوادثی است که هنوز به وقوع نپیوسته‏اند؛ چرا که با تشخیص متغیرهای دخیل در هر پدیده و رابطه میان آن‌ها

تئوری مجموعه‏ای به هم پیوسته از مفاهیم، تعاریف و قضایاست که به منظور تبیین و پیش‏بینی پدیده‏ها، از طریق تشخیص روابط بین متغیرها، یک نظر نظام‏دار درباره این پدیده‏ها ارائه می‏دهد.^۱

بنا بر این، به شکل خلاصه‏تر می‏توان نظریه را مجموعه‏ای از مفاهیم و قضایای مرتبط که یک یا چند پدیده را توصیف و تعلیل می‏کند، دانست.

با توجه به ویژگی‏های نظریه‏پردازی در قرآن کریم می‏توان «نظریه قرآنی» را چنین تعریف نمود:

مجموعه‏ای از گزاره‏های حقیقی مرتبط و برگرفته از قرآن که رابطه میان متغیرهای دخیل در یک یا چند پدیده را توصیف و تعلیل می‏کند.

روشن است که نظریه‏های قرآنی، به شکل مشخص و منسجم در قرآن نیامده‏اند، بلکه این تلاش پژوهش‌گر است که نشان می‏دهد چنین نظریه‏ای در دل آیات قرآن نهفته است.

ب ـ شاخصه‏های نظریه^۲

مهم‌ترین شاخص‏های مقبولیت یک نظریه قرآنی ـ که از سنخ تئوری‏های علوم انسانی قلمداد می‏شود ـ عبارت است از:

۱. کاشفیت عِلّی

اولین عنصری که لازم است در هر نظریه حوزه علوم انسانی وجود داشته باشد، توصیف و تعلیل عمده مصادیق پدیده‏ای است که نظریه درباره آن ارائه شده است. بنا بر این، نظریه قرآنی باید دارای تبیین علّی باشد.