مسعود، و غیرِهما: أنهم کانوا إذا تَعلَّمُوا من النبی۹ عشرَ آیاتٍ لم یجاوزوها حتی یتَعلَّموا ما فیها مِن العلم و العمل. قالوا فتعلمنا القرآنَ و العلمَ و العملَ جمیعاً.^۱

کسانی همچون عثمان بن عفان، عبداللّٰه بن مسعود و دیگران که قرآن را به ما آموزش می‏دادند، برای ما گزارش کردند که آنان چون ده آیه را از پیامبر صلی الله علیه و آله می‏آموختند، جلوتر نمی‏رفتند تا دانش و عملی که در آن‌هاست را فراگیرند. آنان گفتند: ما قرآن، دانش و عمل را یک‏جا می‏آموختیم.

از دیگر سو، صحابه نزدیک پیامبر صلی الله علیه و آله شاهد وحی و ناظر اسباب نزول آیات بودند؛ از آداب و رسوم جاری عرب آگاه بودند و از دیگر ملابسات و قراین خارجی آیات آگاهی داشتند. لذا کاملاً منطقی است که آرای تفسیری آنان را فی الجمله ارزشمند بدانیم.

همچنین بسیار طبیعی است که صحابه درباره آیاتی که دچار ابهام بودند، به پیامبر رجوع کنند یا دست‌کم شاهد پاسخ پیامبر در برابر پرسش‌های دیگران درباره معانی و مراد آیات باشند. بنا بر این، نباید از این منبع اجمالی محروم ماند، بلکه باید از ظرفیت‏های بالقوه آن استفاده کرد.^۲

۳. روایات مقطوع (تابعین)

این دسته روایات نیز به لحاظ اعتبار، تفاوتی با روایات موقوف ندارند و یکسره فاقد

روشنایی امر و فصل الخطاب آنچه میان مردم است، نزد ما اهل بیت قرار دارد».

در نقلی دیگر در الکافی آمده است که منصور بن حازم به امام صادق علیه السلام عرض می‌کند:

۰.فَأَخبِرنی عن أصحابِ رَسُولِ اللهِ؛ صَدَقُوا عَلَى مُحَمَّدٍ أم کذَبُوا؟ قالَ: «بَل صَدَقُوا»^۱

عرض کردم: آیا اصحاب رسول خدا راست می‌گویند یا بر او دروغ می‌بندند؟. فرمود: «نه، راستگویند».

بنا بر این، نباید روایات نبوی عامه در قلمرو تفسیر را یکسره انکار کرد، بلکه باید به اجمال دانست که در میان آن‌ها روایات صادرشده نیز وجود دارد؛ چنان که درباره احادیث ضعیف شیعه نیز همین مطلب تقریر شد.

۲. روایات موقوف (صحابه)

روایات تفسیری صحابه علاوه بر مشکلات روایات مرفوع، دچار ارسال نیز هستند. لذا تکلیف اعتبار آنان روشن است؛ اما باید دانست این روایات در فرایند تفسیر ارزشمند تلقی می‌شوند؛ چرا که بی‌تردید، پیامبر اسلام تمامی قرآن را به صراحت یا با تقریرِ فهم عمومی، تفسیر و تبیین کرده است. لذا آنچه صحابی می‌گوید، احتمال قابل توجهی دارد که تفسیر قولی یا تقریری پیامبر صلی الله علیه و آله باشد یا دست‌کم به آن نزدیک باشد؛ به ویژه آن که در روایاتی که از لحاظ محتوایی مستفیض هستند، وارد شده که صحابه نزدیک پیامبر، همراه قرائت آیات، تفسیر و معانی آیات را نیز از پیامبر صلی الله علیه و آله دریافت می‌کردند؛ به عنوان نمونه در یکی از این اخبار چنین آمده است:

۰.حدثنا الذین‏ کانوا یقرءوننا القرآن، کعثمان بن عفان، و عبد اللّه بن