کنند، اگر در آنان خیری [و توانایی پرداخت مال‏] می‏یابید، قرار بازخرید آن‌ها را بنویسید.

«خیر» چه به معنای صلاحیت و چه به معنای مال یا قدرت بر کسب مال الکتابه باشد، در هر صورت، حصول علم صدرصدی به آن امری بسیار مشکل و نادر است. بنا بر این، معلق کردن جواز مکاتبه بر آن، به معنای تعلیق بر امری بسیار نادر است که با غرض تشریع عقد مکاتبه (براندازی نظام برده‏داری) در تعارض است. بنا بر این، باید مراد از علم، علم عرفی و عقلایی باشد.

همچنین در روایتی از امام صادق علیه السلام آمده است:

۰.الْقُضَاةُ أَرْبَعَةٌ ثَلَاثَةٌ فِی النَّارِ وَ وَاحِدٌ فِی الْجَنَّةِ: رَجُلٌ قَضَى بِجَوْرٍ وَ هُوَ یعْلَمُ فَهُوَ فِی النَّارِ، وَ رَجُلٌ قَضَى بِجَوْرٍ وَ هُوَ لَا یعْلَمُ فَهُوَ فِی النَّارِ، وَ رَجُلٌ قَضَى بِالْحَقِّ وَ هُوَ لَا یعْلَمُ فَهُوَ فِی النَّارِ، وَ رَجُلٌ قَضَى بِالْحَقِّ وَ هُوَ یعْلَمُ فَهُوَ فِی الْجَنَّةِ.^۱

قاضیان چهار گروهند: سه گروه دوزخى‌اند و یک گروه بهشتى: مردى که از روی علمِ [به ماجرا] حکم ناحق مى‏دهد، دوزخى است. مردى که بدون علم، حکم ناحق دهد نیز دوزخى است. مردى که بدون علم، حکم حق دهد نیز دوزخى است، و مردى که از روی علم، حکم به حق دهد، بهشتى است.

بنا بر این روایت، قاضی‏ای که از روی علم قضاوت نکند، داخل دوزخ می‏شود. حال اگر قاضی در داوری بر اساس شهادت بینه ـ که عموماً سبب علم صدرصدی نمی‏شود ـ قضاوت کند، باید طبق منطوق این روایت داخل دوزخ شود.

بنا بر این شواهد، معلوم می‏شود که مراد از علم در زمان نزول، علم عقلایی (ظن قوی، وثوق) است، نه علم به معنای منطقی و فلسفی آن. از این رو آیه (وَ لَا تَقْفُ مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ)^۲ گویای رد عملِ به مطلق ظن نیست، بلکه در صدد رد

که مراد از علم در زمان نزول این آیه چه می‏تواند باشد.

خداوند در سوره ممتحنه درباره زنان مسلمانی که از همسر و خانه خود گذشته و به مدینه مهاجرت کرده بودند، دستور می‏دهد که آنان را امتحان کنید و اگر به ایمان آنان علم یافتید، آنان را به همسران کافرشان بازنگردانید.

(یَا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا إِذا جاءَکمُ الْمُؤْمِناتُ مُهاجِراتٍ فَامْتَحِنُوهُنَّ اللَّهُ أَعْلَمُ بِإیمانِهِنَّ فَإِنْ عَلِمْتُمُوهُنَّ مُؤْمِناتٍ فَلا تَرْجِعُوهُنَّ إِلَی الْکفَّارِ).^۱

اى مؤمنان! چون زنان مؤمن هجرت‏کنان نزد شما بیایند، [ایمان] آنان را بیازمایید، خداوند به ایمان آنان داناتر است پس اگر آنان را مؤمن دانستید به سوى کافران بازنگردانید.

درباره چگونگی امتحان نیز سه قول وجود دارد که عبارت‌اند از: ۱. شهادت به توحید و رسالت پیامبر، ۲. سوگند به این که تنها برای دین هجرت کرده‏اند، ۳. امتحان به دستوراتی که در آیه بعدی آمده است؛ یعنی شرک نورزیدن، دزدی نکردن و مرتکب فحشا نشدن.^۲ حال سؤال این‌جاست که آیا با این روش‏ها می‏توان علم صددرصدی به ایمان زنان مهاجر یافت؟! بنا بر این، روشن می‏شود که علم در این آیه به معنای اطمینان عرفی، وثوق و علم عقلایی است، و گر نه باید تمام زنان مهاجر را بازمی‏گرداندند؛ چون رسیدن به علم به معنای منطقی‏اش، درباره امری نفسانی و اعتقادی، در وجود دیگری بسیار سخت و دور از دسترس است.

همچنین خداوند درباره عقد مکاتبه با بردگان می‏فرماید:

(وَ الَّذینَ یبْتَغُونَ الْکتابَ مِمَّا مَلَکتْ أَیمانُکمْ فَکاتِبُوهُمْ إِنْ عَلِمْتُمْ فیهِمْ خَیراً).^۳

و از میان غلامانتان، کسانی که در صددند با قرارداد کتبی، خود را آزاد