نمونه‏هایی از روایات الغای اسباب نزول

۱. خداوند در سروه بقره می‏فرماید:

(وَ لِلَّهِ الْمَشْرِقُ وَ الْمَغْرِبُ فَأَینَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ واسِعٌ عَلیمٌ).^۱

و خاور و باختر از آن خداوند است پس هر سو رو کنید رو به خداوند است، بى‏گمان خداوند نعمت‏گسترى داناست‏.

درباره سبب نزول این آیه اقوال متعددی است، ولی بیشتر آن‌ها این آیه را درباره نمازگزاری می‏دانند که جهت قبله را نمی‏دانسته است^۲ یا کسی که می‏خواهد نماز مستحبی بخواند.^۳

بنا بر این، آیه می‏فرماید شرق و غرب عالم ملک اوست. پس به هر سو نماز بخوانی، به سوی او نماز خوانده‏اید. با این حال، در روایتی آمده است که جاثلیق نصرانی از امیر مؤمنان علیه السلام درباره وجه اللّٰه سؤال می‏کند. امام علی علیه السلام چوب‏هایی را آتش می‏زند و چون شعله کشید، از او سؤال می‏کند: صورت این آتش کجاست؟ او پاسخ می‏دهد از همه اطراف. امام فرمود:

۰.هَذِهِ النَّارُ مُدَبَّرَةٌ مَصْنُوعَةٌ لَا یعْرَفُ وَجْهُهَا وَ خَالِقُهَا لَا یشْبِهُهَا (وَ لِلَّهِ الْمَشْرِقُ وَ الْمَغْرِبُ فَأَینَما تُوَلُّوا فَثَمَ‏ وَجْهُ‏ اللَّهِ)‏ لَا یخْفَی عَلَی رَبِّنَا خَافِیةٌ.^۴

این آتش معلول و مخلوق است، صورتش تشخص داده نمی‌شود در حالی که خالقش شباهتی به آن ندارد. «مشرق و مغرب از آن خداست؛ پس به هر سو رو کنید، آنجا روی خداست» هیچ پوشیده‌ای برای خداوند پنهان نیست.

چنان که ملاحظه می‏شود، امام علی علیه السلام با الغای سبب نزول آیه ـ که (فَأَینَما

سخن بگوید که مفاهیم حداکثری را برتابد، چرا به سخنانی با مفاهیم حداقلی اکتفا کند؟

پاسخ اشکال دوم، در اصل استدلال گذشت و اشاره شد که حجم نامحدود و روزافزون نیازهای معرفتی و هدایتی بشر مقتضی آن است که دلالت آیات دارای اسباب تاریخی یا اشخاص نزول، فراتر از گزارش‌های تاریخی باشد و چنین آیاتی دارای پیام‏رسانی و مفهوم‏سازی حداکثری باشند.

۲. سیره عملی معصومان علیهم السلام در الغای اسباب، اشخاص و فضای نزول

چنان که اشاره شد، در روش عقلایی مفاهمه مجموعه قراین درون‏متنی و برون‏متنی مراد نهایی و جدی گوینده را مشخص می‏سازند و مراد متکلم نتیجه برآیند کلام و قراین هستند. بنا بر این، قراین بخشی از مراد متکلم را بر دوش دارند که بدون توجه به آن عرفاً نمی‏توان معنای حاصل را به گوینده نسبت داد.

بخشی از این قراین، اسباب نزول و نیز شخص یا اشخاصی است که آیه در شأن او یا آن‌ها نازل شده است؛ چنان که فضای نزول نیز این گونه است. حال اگر متکلمی خود جواز الغای اسباب، اشخاص و فضای نزول را صادر سازند و بگوید مدلول استعمالی کلام من بدون لحاظ زمینه تاریخی نزول یا اشخاص نزول تا زمانی که مخالفت موردی من کشف نشود نیز عین مدلول جدی من است، می‏توان معانی تعمیم‏یافته و رها از اسباب، اشخاص و فضای نزول را به وی نسبت داد.

بنا بر این، اگر در روایات تفسیری متعددی شاهد چنین الغاهایی باشیم، با عنایت به رسالت تعلیمی و ارشادی آنان، می‏توان مفاد آیات را بدون لحاظ اسباب، اشخاص و فضای نزول، با لحاظ برخی قوانین، به خداوند نسبت داد؛ به ویژه این که در قریب به اتفاق آیاتی که در پی یک حادثه نازل شده‏اند، از الفاظ عام استفاده شده است و از همین رو نیز میان قرآن‏پژوهان مشهور شده است: «العبرة بعموم اللفظ لا بخصوص السبب».