کار کند، باید ابتدا یک بار قرآن را به شکل ترتیبی تفسیر نماید تا مجوز ورود به تفسیر موضوعی را بیابد؛ چرا که فهم و درک آیات مشخص و محدود متوقف بر دانستن تفسیر کل آیات قرآن نیست. البته دانستن تفسیر کل آیات شرط کمال تفسیر موضوعی تلقی می‏شود، ولی شرط نصاب خیر.^۱

۶. سازگاری درونی و بیرونی آیات

یکی از پیش‌فرض‏هایی که به پژوهش‌گر تحقیق موضوعی در قرآن کریم امکان دنبال کردن مقصود را می‏دهد، باور به سازگاری آیات و هماهنگی آیات مختلف است که در جای جای قرآن پراکنده هستند و به ظاهر با یکدیگر پیوندی ندارند و گاه حتی در ظاهر موهم تنافی و تعارض نیز هستند.

خداوند در قرآن مجید می فرماید:

( أَ فَلا یتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ وَ لَوْ کانَ مِنْ عِنْدِ غَیرِ اللَّهِ لَوَجَدُوا فیهِ اخْتِلافاً کثیراً).^۲

آیا در [آیات‏] قرآن نمی‏اندیشند؟ اگر از جانب غیر خدا بود، قطعاً در آن اختلاف بسیاری می‏یافتند.

این آیه نورانی خبر از هماهنگی و عدم اختلاف میان آیات قرآن می‏دهد و این مطلب باید چنان باشد که گواهی بر فوق بشری بودن و اتصال آن به منبع علم و کمال مطلق باشد؛ یعنی چنان سازگاری و هماهنگی شگرفی میان آیات است که جز با الهی بودن آن قابل توجیه و تبیین نیست.

شاید آنچه ما را از عدم اختلاف در قرآن به وحیانی بودن آن رهنمود می‏کند، گستردگی مطالب قرآنی است؛ چرا که وقتی قرار باشد در تمامی موضوعات هستی یا دست‌کم درباره تمامی موضوعات حیات انسانی چنان سخن گفت که هیچ

را نیز دارد، به قرآن کریم مراجعه شود تا هم از درستی آنچه تاکنون عقل بشری به آن دست یافته است، اطمینان حاصل شود و هم از آموزه‏های بدیع و تکامل‏بخش قرآن استفاده گردد.

۵. تفسیر موضوعی در طول تفسیر ترتیبی

با توضیحاتی که درباره اهمیت تفسیر موضوعی در فصل اول گذشت، روشن شد که امروزه تفسیر موضوعی رقیبی در عرض تفسیر ترتیبی است که با نیازها و شرایط امروزی تناسب بیشتری دارد؛ یعنی اگر بخواهیم اولویتی برای تفسیر در جهان کنونی بیان کنیم، بی‏تردید تفسیر موضوعی را بر تفسیر ترتیبی مقدم می‏سازیم؛ چرا که از کارآمدی، تأثیر و جذابیت بیشتری برخوردار است؛ اما با این وصف، باید اذعان کرد که تفسیر موضوعی نه بی‏نیاز از تفاسیر ترتیبی گذشته و حال است و نه بی‏نیاز از روش تفسیر ترتیبی.

در تفسیر موضوعی باید آیات موضوع در همان سیاق و جایگاه اصلی خود با روش تفسیر ترتیبی فهم و تبیین شوند؛ یعنی باید عیناً کاری که در تفسیر ترتیبی انجام شده، این‌جا هم صورت گیرد و بیانات مفسران تفاسیر ترتیبی ملاحظه گردد و غرض تفسیر ترتیبی حاصل گردد؛ اما در تفسیر موضوعی کار هنوز ادامه خواهد داشت و باید میان مجموعه مطالبی که با روش ترتیبی به دست آمده ارتباط برقرار ساخت و مسیر را به سوی طراحی دیدگاه و نظریه قرآن پیش برد.

به تعبیر شیرین یکی از مولفان، در تفسیر موضوعی قرار نیست آیات را از خانه اصلی خود خارج کنیم و در خانه ای جدید ـ که ساختاری غیر وحیانی دارد ـ گردآوری کنیم، بلکه به خانه هر آیه سر می‏زنیم و با آن در خانه اصلی‏اش آشنا می‏شویم.^۱

بنا بر این، تفسیر ترتیبی آیاتِ موضوع، زیربنا، مقدمه و سرمایه تفسیر موضوعی است. البته این مطلب بدان معنا نیست که هر کس بخواهد در تفسیر موضوعی